Fundacja klasztoru franciszkanów w Świdnicy – przed 1249 rokiem.
Klasztor franciszkański konwentualny w Świdnicy powstał bardzo wcześnie, bo praktycznie na samym początku przybycia franciszkanów na Śląsk. Bliskość z Czechami, które już w latach 20. XIII wieku stały się polem gorliwej działalności misyjnej nowego zakonu oraz szybki rozwój gospodarczy miast śląskich w tym Świdnicy sprzyjały szerzeniu myśli franciszkańskiej.
Świdnica jako ośrodek miejski w połowie XIII wieku uzyskała prawa miejskie (świadczy o tym wzmianka w dokumencie z roku 1267) i w krótkim czasie stała się jednym z najbogatszych miast średniowiecznego Śląska. Po śmierci Henryka IV Wrocławskiego w 1290 roku Śląsk podzielono na liczne księstwa. Powstało wówczas Księstwo Świdnicko-Jaworskie, a Świdnica stała się siedzibą rodziny książęcej. Władcami księstwa i miasta byli potomkowie księcia legnickiego Bolesława Rogatki, tzw. Świdnicka linia Piastów: Bolko I Surowy, Bernard, Bolko II. W latach 1327-1339 prawie wszystkie księstwa Polskie, przeszły w lenno króla Czech Jana Luksemburczyka. Nie uległy mu jedynie Księstwo Świdnicko-Jaworskie i księstwo biskupie w Nysie. W tych latach Świdnica rozrosła się w potężne miasto, pod względem liczby mieszkańców i znaczenia gospodarczego nie ustępując Wrocławiowi. Te sprzyjające warunki przyczyniły się również do założenia w mieście klasztoru franciszkańskiego, który bardzo szybko urósł do rangi jednego z ważniejszych centrów życia religijnego i kulturalnego średniowiecznej Świdnicy.
Badania dziejów zakonu franciszkańskiego w XIII wieku pozwalają stwierdzić, że klasztor świdnicki powstał w drugiej połowie lat 40., a więc należy do najstarszych na Śląsku (obok Wrocławia, Złotoryi, Zgorzelca, Budziszyna, Żytawy – ich powstanie datuje się na wczesne lata 40. XIII wieku oraz Opola, Lwówka i Kłodzka – ich powstanie datuje się na drugą połowę lat 40. XIII wieku).(1) Datę założenia klasztoru franciszkańskiego w Świdnicy potwierdza bulla papieża Innocentego IV z 1249 roku, który udzielił 40-dniowego odpustu wszystkim, którzy wspomogą budowę klasztoru. Z bulli wynika, że franciszkanie poszukiwali darczyńców na budowę kościoła i klasztoru, więc wszelkie sugestie na temat domniemanych fundatorów stoją pod znakiem zapytania.
K. Kantak powołując się na dokumenty mówi, że pod rokiem 1245 zapisano, że rozpoczęto budowę klasztoru w Świdnicy.(2) Podaje również legendę związaną ze św. Jadwigą Śląską, według której ona sama zażądała od św. Franciszka przysłania braci, którym fundowała klasztory w Złotoryi (1208-1212), w Środzie Śląskiej (1212), w Krośnie Odrzańskim (1221). Za przykładem księżnej Jadwigi mieli iść bracia Jędrzej, Szczepan (Stefan) i Franciszek z Wierzbna, którzy mieli fundować klasztor w Świdnicy w latach 1214-1220.(3) Podobnie w swoim opracowaniu twierdzi W. Rośkowicz mówiąc, że w przeszłości uważano, że fundatorem klasztoru franciszkanów był w 1214 roku komes Stefan z Wierzbnej wraz z synami i klasztor został poświęcony przez biskupa wrocławskiego Wawrzyńca (zmarły w roku 1232) w 1220 roku. Jednak uważa, że pogląd ten obecnie jest odrzucany przez historyków, gdyż zakonu franciszkanów nie mogło być jeszcze w tym okresie na ziemiach polskich (ich reguła została oficjalnie zatwierdzona przez papieża dopiero w roku 1223).(4) W tej ostatniej kwestii autor oczywiście nie ma racji, gdyż z początkiem lat 20. XIII wieku franciszkanie już działali na terenie Czech i Saksonii niezależnie od zatwierdzania reguły w 1223 roku, ponieważ takie pozwolenie mieli od papieża Innocentego III, który w 1209 roku zatwierdził ustnie zakon. Niemniej jednak ciekawe jest to, co autor pisze na temat fundatorów z Wierzbna. Mówi, że w okresie międzywojennym dr Paul Gantzer (1872-1952) wysunął hipotezę, że komes Stefan ufundował klasztor nie dla franciszkanów, lecz dla cystersów.
Nawiązując do wspomnianego klasztoru cystersów, bardziej sensowną i do przyjęcia hipotezę podaje historyk świdnicki Daniel Czepko.(5) Opisując historię miasta Świdnicy i księstwa świdnicko-jaworskiego (wyd. w 1650 roku) wspomina, że klasztor został ufundowany przez panów z Wierzbnej w 1220 roku dla zakonu cystersów. Powtarza to też Ephraim Ignatius Naso w wydanej w 1667 roku we Wrocławiu książce o historii księstwa świdnickiego i jaworskiego pt. Phoenix redivivus Ducatuum Svidnicensis et Jauroviensis. Współcześni historycy idąc za sugestią historyków z XVII wieku przyjmują taką możliwość za realną. Twierdzą, że w 1220 roku miasto Świdnica jeszcze nie istniało, stąd możliwe było założenie klasztoru dla cystersów, którzy zwykle osiedlali się z dala od dużych miast. Wtedy, w miejscu późniejszych zabudowań franciszkańskich był las, a to z kolei tłumaczyłoby wezwanie kościoła franciszkanów: Najświętszej Marii Panny w Lesie. Zgodnie z przekazami historyków z XVII wieku dopiero później w pobliżu cysterskiego klasztoru powstało schronisko dla pobożnych pielgrzymów udających się do Matki Bożej w Lesie. Z biegiem lat miejsce zamieniło się w małą osadę z kolejnymi domami. Według Czepki, Świdnica została lokowana w 1250 roku. Niestety nie można tego potwierdzić, gdyż nie zachował się dokument lokacyjny Świdnicy, a pierwsza wzmianka o mieście („civitas”) pochodzi dopiero w 1267 roku. Wiemy jednak, że w 1249 roku papież Innocenty IV wydał dokument z odpustem zupełnym dla wszystkich, którzy wspomogą budowę kościoła i klasztoru franciszkańskiego w Świdnicy. Stąd należy przypuszczać, że wraz z rozwojem osady na terenie dzisiejszej Świdnicy, cystersi w jakimś bliżej nieokreślonym czasie opuścili swój klasztor, a na ich miejsce przybyli franciszkanie. Franciszkanie w przeciwieństwie do cystersów osiedlali się głównie w osadach o charakterze miejskim.
Wydaje się więc, że legenda, która mówi, że klasztor minorytów pw. Najświętszej Marii Panny w Lesie w Świdnicy, miał zostać ufundowany przez bliżej nieznanych rycerzy lub zamożnych ludzi z Wierzbnej jest mało wiarygodna, chociażby z tego powodu, że w podanym okresie (1214 rok) zakon franciszkanów był w fazie wewnętrznej organizacji, a akcja ewangelizacyjna obejmowała Półwysep Apeniński i tereny sąsiadujące. Ponadto franciszkanie w początkowej fazie rozwoju osiedlali się w dużych miastach, więc w Świdnicy mogli pojawić się najwcześniej ok. 1245 roku, ponieważ wtedy miasto otrzymało prawa miejskie.(6)
Próbując określić fundatora klasztoru franciszkanów w Świdnicy należy zwrócić uwagę na związki franciszkanów z rodami książęcymi, które w większości przypadków były fundatorami klasztorów mendykanckich w XIII wieku na Śląsku. Jeżeli zwrócimy uwagę na fakt, że kościół świdnickich franciszkański stał się nekropolią Piastów świdnickich, to wydaje się słusznym, aby poszukać odpowiedzi na pytanie kto był fundatorem klasztoru franciszkanów w Świdnicy wśród przedstawicieli tej linii Piastów śląskich. Słuszną uwagę poczyniła G. Wąs na ten temat, która ukierunkowuje poszukiwania na jeden ważny wątek historyczny z tego okresu.(7) Sprawa ma związek ze sporem jaki się wywiązał pomiędzy Henrykiem IV księciem wrocławskim.(8) a biskupem wrocławskim Tomaszem II.(9) Spór dotyczył pretensji księcia do rozciągnięcia swojej jurysdykcji na otmuchowsko-nyskie ziemie należące do biskupa. Jednym z elementów sporu była sprawa przynależności śląskich klasztorów franciszkanów: czy do prowincji saskiej czy polsko-czeskiej.(10) Jak twierdzi G. Wąs, źródła informują o konsekwentnie lojalnej postawie franciszkanów świdnickich wobec księcia w sporze z biskupem, co wydaje się wręcz niepoprawne, żeby zakonnicy stawali przeciwko swojemu biskupowi.(11) Nie do przyjęcia postawa klasztoru franciszkańskiego w Świdnicy (jak również we Wrocławiu, Brzegu i Nysie) może zaskakiwać, jednak należy (można) ją tłumaczyć tylko w jeden sposób, mianowicie głębokimi związkami z rodziną książęcą, głównie ekonomicznymi, a być może i duchowymi, które istniały od czasu fundacji klasztoru w Świdnicy. Taka postawa zakonników świdnickich mogła być wynikiem zależności od fundatora, którym mógł być książe Henryk IV lub ktoś z jego rodziny i z najbliższego otoczenia. Inne tłumaczenie trudno znaleźć, bo przecież nikt z poważanych i ogólnie szanowanych w społeczeństwie nie narażałby swojej reputacji ani wypracowanej dobrej opinii jaką mieli w tym czasie franciszkanie, zwłaszcza w odniesieniu do władzy kościelnej. Tym bardziej, że reperkusje postawy franciszkanów śląskich były poważne. Wystarczy wspomnieć list arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba Świnki, w którym przestrzega franciszkanów świdnickich przed skutkami niepodporządkowania się zarządzeniom biskupa Tomasza; czy skarga na osiem klasztorów franciszkańskich w tym świdnicki od kapituły wrocławskiej do kapituły generalnej franciszkanów zgromadzonej w Mediolanie w 1285 roku; czy wreszcie list samego biskupa wrocławskiego Tomasza II do generała franciszkanów o lekceważeniu jego decyzji przez klasztory franciszkańskie, które przyłączyły się do prowincji saskiej.(12)
Podsumowując temat fundacji klasztoru franciszkanów w Świdnicy należy podkreślić, że jednym z głównych elementów, który sprzyjał rozwojowi zakonu i powstawaniu nowych klasztorów w XIII wieku był patronat książęcy. Książęta byli najczęstszymi fundatorami klasztorów mendykanckich w tym franciszkanów – to oni później utrzymywali te klasztory i łożyli datki na ich budowanie, ozdabianie, rozwój; i wreszcie na koniec swojego życia znajdowali w nich wieczny odpoczynek. Książętom zależało na obecności klasztorów na swoich terenach, w swoich miastach, ponieważ wpływało to na ich rozkwit, na rozwój handlu, na poziom duszpasterski i religijny, stanowiło także możliwość kontaktu z nowoczesnymi nurtami kulturalnymi i intelektualnymi. Klasztory często stawały się centrami życia nie tylko religijnego, ale również kulturalnego i w szerokim tego słowa znaczeniu centrami, które obejmowały wiele obszarów życia społecznego, nie tylko książąt i rycerzy, ale także mieszczaństwa.
Wszystkie te argumenty jak najbardziej przemawiają, za hipotezą, że fundatorem klasztoru franciszkanów w Świdnicy mógł być książę wrocławski Henryk IV albo ktoś z jego otoczenia. Dodatkowym argumentem przemawiającym za fundacją Henryka IV jest fakt, że w 1283 roku Henryk IV sprowadził do Świdnicy Zakon Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą, który swą siedzibę znalazł przy szpitalu św. Michała, co świadczyć może o pobożności i gorliwości księcia.
Przypisy:
1. G. Wąs, Klasztory franciszkańskie w miastach śląskich i górnołużyckich XIII-XIV wieku, Wrocław 2000, s. 19.
2. K. Kantak, Franciszkanie polscy, t. 1, Kraków 1937, s. 25.
3. Kantak, Franciszkanie, t. 1, s. 14.
4. W. Rośkowicz, Kościół i klasztor zakonu franciszkanów pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny w Lesie, w: http://www.mojemiasto.swidnica.pl/?p=7356.
5. Daniel Czepko von Reigersfeld (ur. 23 września 1605 roku w Koskowicach k/Legnicy – zm. 8 września 1660 roku w Wołowie) – wybitny mistyk, pisarz religijny i poeta. Dzieciństwo i młodość spędził w Świdnicy, gdzie jego ojciec był pastorem. Matka jego była pochodzenia polskiego. Studiował medycynę i prawo w Lipsku i Strassburgu. Do Świdnicy powrócił w 1636 roku Był autorem listu do cesarza w sprawie zezwolenia na budowę Kościoła Pokoju w Świdnicy. W latach pięćdziesiątych przeniósł się do Oławy i pełnił funkcję radcy książąt brzesko-legnickich. Za swe zasługi otrzymał szlachectwo i tytuł „von Reigersfeld”. Został pochowany przy Kościele Pokoju w Świdnicy w uznaniu zasług położonych przy jego budowie. Z 1650 roku pochodzi jego opis księstwa świdnickiego i jaworskiego. http://www.answers.com/topic/daniel-czepko#ixzz2n5fIcuPD
6. Świdnica dopiero w połowie XIII wieku uzyskała prawa miejskie (świadczy o tym wzmianka w dokumencie z roku 1267) i w krótkim czasie stała się jednym z najbogatszych miast średniowiecznego Śląska.
7. Wąs, Klasztory franciszkańskie, s. 52-53.
8. Henryk IV Probus zw. też Prawym (1257 lub 1258-1290) z dynastii Piastów, syn Henryka III Białego, księcia wrocławskiego i Judyty Mazowieckiej; książę wrocławski (od 1270) i krakowski (od 1288).
9. Tomasz II Zaremba (ur. ok. 1230, zm. 15 marca 1292) – biskup wrocławski od 1270, znany z wieloletniego (toczonego w latach 1274-1287) sporu z Henrykiem IV Probusem.
10. J.B. Freed, Dzieje saskiej prowincji franciszkanów w XIII wieku, w: Zakony franciszkańskie w Polsce, red. J. Kłoczowski t. 1, cz. 1, Lublin 1983 , s. 216-217.
11. Wąs, Klasztory franciszkańskie, s. 52.
12. Wąs, Klasztory franciszkańskie, s. 52-53.
Zobacz również artykuły:
Bytom – zapomniany klasztor franciszkański – o. Adam Mączka
Nowy Sącz – zapomniany klasztor franciszkański – o. Adam Mączka
Pozdrawiam bardzo ciekawe