Prace artysty rzeźbiarza Hermanna Duboisa w architekturze Świdnicy ▪ Marian Twardowski

Podczas poszukiwań z aparatem fotograficznym ciekawych ujęć obrazujących małą architekturę Świdnicy, moją uwagę przykuły rzeźby widniejące na niektórych elewacjach budynków dawnego Osiedla Witoszowskiego (Bögendorfer Siedlung), które powstało w latach 20. XX wieku na południowo-zachodnim obrzeżu miasta. W publikacji Dzieje Świdnicy w datach wydanej w 2009 roku staraniem Muzeum Dawnego Kupiectwa w Świdnicy wspomniano, że pierwsze rodziny wprowadziły się do nowo wzniesionych domów 1 grudnia 1920 roku. W następnych latach osiedle rozbudowywano i pod koniec 1925 roku mieszkało w nim około 1000 osób. Interesującym założeniem architektonicznym było umieszczenie rzeźb i reliefów autorstwa artysty rzeźbiarza Hermanna Duboisa na elewacjach domów przy ulicy: Głównej (Hauptstrasse) 3, 4, 7, 8, 18, Leśnej (Bögendorfer Strasse) 6, 8, 20 i Jana Boduena de Courtenay (Adolf-Kessel-Strasse) 3. Większość z nich zachowała się do naszych czasów. Są to pełne uroku kompozycje przedstawiające postacie ludzi i zwierząt. Prace tego twórcy zdobią także trzy okazałe budynki zlokalizowane pod następującymi adresami: ulica Waleriana Łukasińskiego (Vorwerkstrasse) 26, aleja Niepodległości (Untere Wilhelmstrasse) 11 i ulica Równa (Grabenstrasse) 11.

12 listopada 1897 roku podjęto decyzję o otwarciu w Świdnicy filii fabryki liczników elektrycznych Hermanna Arona (1845-1913) – H. Aron Elektrizitätszähler Fabrik G.m.b.H. Już w maju 1898 roku rozpoczęto produkcję pierwszych mechanizmów zegarowych do liczników elektrycznych, zatrudniając początkowo 151 osób. W 1929 roku dynamicznie rozwijające się przedsiębiorstwo stało się spółką akcyjną o nazwie Aron Werke Elektrizitäts Aktiengesellschaft (obecnie Fabryka Aparatury Pomiarowej PAFAL S.A.) Przypuszczalnie rok później oddano do użytku nowy budynek produkcyjny. Okazała budowla z czerwonej cegły klinkierowej została uwieczniona na zdjęciach znanej świdnickiej pracowni fotograficznej Kunze & Just. Na jej zachodniej fasadzie umieszczono napis ARON WERKE oraz cztery płaskorzeźby, autorstwa Hermanna Duboisa, symbolizujące – pracę, handel, transport i wiedzę. W górnej części danego reliefu widnieje pojedynczy wyraz – ARBEIT, HANDEL, VERKHER, WISSENSCHAFT.

Gmach Izby Przemysłowo-Handlowej (Industrie-und Handelskammer) w Świdnicy, przy obecnej alei Niepodległości 11, został wzniesiony przez firmę Glück & Schulz – w latach 1927-1929. Uroczyste otwarcie miało miejsce 6 lutego 1929 roku. Izba była rzecznikiem interesów gospodarczych subregionu obejmującego sporą cześć Dolnego Śląska. Należały do niej następujące powiaty: Świdnica (miasto i powiat ziemski) Ząbkowice Śląskie, Kłodzko, Bystrzyca Kłodzka, Kamienna Góra, Ziębice, Niemcza, Nowa Ruda, Dzierżoniów, Strzegom oraz Wałbrzych (miasto i powiat ziemski). Interesującą architekturę całego budynku opisała Alina Długosz w opracowaniu „Zapomniane lata dwudzieste. O budynku dawnej Izby Przemysłowo-Handlowej w Świdnicy” – opublikowanym w Roczniku Świdnickim 2008 (tom 36). Ozdobą elewacji budynku są płytki ceramiczne, którymi wyłożony jest cokół, południowy ryzalit, oba portale (południowy i wschodni), a także powierzchnia między oknami auli. Ceramiczne ozdobne elementy wykonał Hermann Dubois. Po zakończeniu drugiej wojny światowej w tym obiekcie swoją siedzibę miała sowiecka komendantura wojskowa, następnie Komitety: Powiatowy i Miejski Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, a od 1990 roku Państwowa Szkoła Muzyczna I stopnia imienia Ludomira Różyckiego.

W 1928 roku z okazji jubileuszu 25-lecia istnienia Ewangelickiej Żeńskiej Szkoły Ludowej (Podstawowej) w Świdnicy (obecnie II Liceum Ogólnokształcące imienia Stefana Banacha) nadano tej placówce oświatowej imię Johanna Heinricha Pestalozziego (1746-1827) – wybitnej postaci przełomu XVIII i XIX wieku, jednego z reformatorów pedagogiki europejskiej. W 1932 roku w nowo dobudowanym południowym skrzydle szkoły (na parterze po lewej stronie) zainstalowano fontannę ścienną upamiętniającą jej patrona. Kompozycja rzeźbiarska z wizerunkiem bocznego profilu głowy Pestalozziego wraz z motywem przyrody (żaby i wiewiórki), odzwierciedla jedną z jego głównych idei pedagogicznych, którą było rozwijanie zdolności poznawczych dziecka zapewniających umiejętność poruszania się w świecie ludzkim i w świecie przyrody. Szczególną jednak uwagę w południowej przybudówce przykuwa portyk wgłębny z jedną kolumną ozdobioną płaskorzeźbami z motywem astralno-astrologicznym gwiazd i znaków zodiaku, oraz umieszczone centralnie na wewnętrznych ścianach dwa putta symbolizujące – wiedzę i pracę.

Wszystkie prace Hermanna Duboisa w Świdnicy charakteryzują się podobną techniką wykonania, polegającą na wypalaniu gotowych rzeźb i reliefów w wysokiej temperaturze. Dubois współpracował z Fabryką Wyrobów Glinianych i Cegły – Siegersdorfer Werke A.G. (Siegersdorf – wieś Zebrzydowa, położona w województwie dolnośląskim, w powiecie bolesławieckim). Fabrykę założył radca budowlany Friedrich Hoffmann (1818-1900), który w 1858 roku opatentował swój pomysł pieca pierścieniowego. Następnie udoskonalana przez lata konstrukcja doprowadziła do powstania pieca kręgowego. Wypalanie w tym piecu, opalanym węglem z ręczną ustawką, rozładunkiem i sortowaniem powoduje powstanie kombinacji różnych odcieni kolorystycznych poprzez wszystkie wariacje czerwieni do grafitu. A powstałe w tym procesie drobne odkształcenia, deformacje oraz przebarwienia i ożużlenia umożliwiają wydobycie naturalnego piękna produktu. Zdjęcie portalu budynku koszarowego wykonanego w całości z ozdobnych płyt ceramicznych autorstwa Duboisa posłużyło do reklamy fabryki Siegersdorfer Werke A.G. w fachowym tygodniku przemysłu budowlanego Deutsche Bauzeitung – numer 9 z marca 1938 roku. Jest to najstarsze niemieckie czasopismo specjalistyczne informujące o aktualnych trendach w architekturze i budownictwie oraz technikach budowlanych, wydawane od 1867 roku. Ta sama reklama ukazała się również w innym periodyku o podobnym profilu Zentralblatt der Bauverwaltung vereinigt mit Zeitschrift für Bauwesen – numer 13 z 1939 roku.

Hermann Dubois urodził się w 1895 roku we Wrocławiu, zmarł około 1958 roku prawdopodobnie w Berlinie, będąc do końca życia czynnym zawodowo artystą-rzeźbiarzem. Studiował w Essen, Düsseldorfie i Berlinie. Uczył się również sztuki rzeźbiarskiej w pracowni wybitnego niemieckiego rzeźbiarza Stanislausa Cauera (1867-1943) w Królewcu, który kierował Pracownią Rzeźby w tamtejszej Akademii Sztuk Pięknych. Dubois należał do Wałbrzyskiego Związku Artystów (Waldenburger Künstlergilde), w którym wykazał się dużą aktywnością w 1925 roku. Mieszkał na stałe we wsi Łączna (Raspenau) koło Mieroszowa, pod numerem 76. W Wałbrzychu do dziś zachowały się figury jego autorstwa na fasadzie budynku szkolnego z 1928 roku (Wyższa Szkoła Realna – Oberrealschule) – obecnie siedziba I Liceum Ogólnokształcącego imienia Ignacego Jana Paderewskiego w dzielnicy Nowe Miasto. W 1934 roku wykonał – nieistniejącą już – płaskorzeźbę z wizerunkiem głowy literata Hermanna Stehra (1864-1940) wraz z inskrypcją: „W tej szkole pisarz Hermann Stehr był nauczycielem w latach 1900-1915” („An dieser Schule war der Dichter Hermann Stehr in dieser Zeit von 1900-1915 als Lehrer tätig”). Pamiątkowa tablica była umieszczona na frontowej ścianie dawnej Katolickiej Szkoły Podstawowej w Podgórzu – dzielnicy Wałbrzycha (Katholische Volksschule Waldenburg Dittersbach) – obecnie Publiczna Szkoła Podstawowa numer 5 imienia Aliny i Czesława Centkiewiczów. Kolejne niezachowane dzieło artysty można zobaczyć na przedwojennych pocztówkach Wałbrzycha gdzie została uwieczniona fontanna z figurą chłopca z gołębiem w nieistniejącym dziś Ogrodzie Różanym. Ogród znajdował się na obrzeżach dzisiejszego Parku Miejskiego imienia Jana III Sobieskiego. W pobliżu fontanny stała również wykonana przez niego figura górnika. W 1946 roku na fasadzie wałbrzyskiego ratusza odsłonięto relief przedstawiający Piastowskiego Orła. Płaskorzeźbę według projektu Kazimierza Manna (1910-1975) wykonał Hermann Dubois.

W opracowaniu Gabrieli Dziedzic „Uroczystości ku czci Hermanna Stehra na ziemi jeleniogórskiej”, które ukazało się w Roczniku Jeleniogórskim: piśmie regionu Karkonoszy (tom XLI 2009), znalazła się wzmianka dotycząca twórczości Hermanna Duboisa.
Hermann Stehr niemiecki powieściopisarz, poeta i dramaturg, należy do grona tych osób, których działalność i twórczość uległa w okresie powojennym zapomnieniu. Jako nauczyciel przejściowo związany był z Wałbrzychem (pracował w szkole na Podgórzu). Od 1926 roku na stałe zamieszkał w Szklarskiej Porębie. Z okazji 75 rocznicy urodzin Stehra (16 lutego 1939 roku) delegacja władz Wałbrzycha na czele z nadburmistrzem miasta Hansem Hagemannem (sprawował urząd na tym stanowisku w latach 1938-1945) wręczyła mu akwarelę „Widok Podgórza” autorstwa Gerarda Bayera. Natomiast Hermann Dubois wykonał w brązie rzeźbę głowy pisarza, która wcześniej była prezentowana na wystawie w Wałbrzychu podczas Okręgowych Dni Kultury. Był również autorem maski pośmiertnej Stehra. W swoich pracach uwiecznił też między innymi Arthura Karla Wilhelma Wellmanna (1885- zmarł po 1970 roku w Berlinie Zachodnim) – rzeźbiarza, malarza impresjonisty i ilustratora książek, głównie o tematyce baśniowej i legendarnej oraz Gerharda Menzela (1894-1966) – niemieckiego scenarzysty rodem z Wałbrzycha. Wykonał również studium głowy Führera Rzeszy Niemieckiej Adolfa Hitlera (1889-1945).

W 1939 roku, w 49 numerze wałbrzyskiego dziennika Mittelschlesische Gebirgszeitung – lokalnego organu prasowego partii narodowosocjalistycznej (NSDAP) ukazał się artykuł Bernharda Schwarza poświęcony twórczości artysty-rzeźbiarza „Hermann Dubois in seine Plastiken”. Zamieszczono w nim zdjęcie przedstawiające monumentalną ceramiczną rzeźbę – orła trzymającego w szponach wieniec ze swastyką. Rozpostarte skrzydła orła miały szerokość trzech metrów. Należy w tym miejscu nadmienić, że orzeł NSDAP miał głowę zwróconą w prawo. A gdy, 5 listopada 1935 roku został zaadaptowany jako godło Rzeszy Niemieckiej, obrócono mu głowę w lewo.

Pod koniec lat 50. XX wieku miasto Dortmund zakupiło figurę z brązu autorstwa Hermanna Duboisa – nazwaną „Speiender Knabe”. Przedstawia ona chłopca trzymającego w ustach rurkę, z której tryska woda. Postać chłopca umieszczona jest na podstawie z kamienia ceglanego w niewielkiej fontannie. Całość kompozycji stanowi ozdobę skweru przy Lange Strasse 115. Rzeźbę można obejrzeć w Internecie. Warto w tym miejscu wspomnieć, że również w Świdnicy w centralnym miejscu ulicy Głównej znajdowała się fontanna z rzeźbą autorstwa Duboisa. Do dziś zachował się jedynie zniszczony basen fontanny.

Prace Duboisa niezwykle rzadko są dostępne na aukcjach dzieł sztuki. W 2017 roku, w Hanowerze, na aukcji Kastern GmbH & Co. KG Das Kunst u. Auktionshaus wystawiono jego rzeźbę z 1920 roku – „Die Trauer” określaną także jako „Paar mit trauerndem Jüngling”.

Autor niniejszego fotoreportażu składa serdeczne podziękowania pani Marii Soleckiej -kierownikowi Działu Historii Miasta i Regionu Muzeum Porcelany w Wałbrzychu za informacje dotyczące życia i twórczości artystycznej Hermanna Duboisa.