Służba Pracy Rzeszy – Reichsarbeitsdienst (w skrócie RAD) powstała w 1934 roku. Głównym jej celem było kształtowanie młodego pokolenia Niemców w duchu ideologii narodowego socjalizmu poprzez pracę. Początkowo organizacja przyjmowała tylko ochotników ale już od połowy 1935 roku półroczna służba pracy na rzecz Rzeszy Niemieckiej stała się obowiązkowa. Członkowie RAD w wieku od 18 do 25 lat budowali drogi, autostrady, wały przeciwpowodziowe, pracowali w rolnictwie, a także w leśnictwie oraz realizowali wiele innych zadań w różnych sektorach gospodarki. W czasie drugiej wojny światowej organizacja ta była wykorzystywana jako pół-wojskowa, pomocnicza siła bojowa u boku Wehrmachtu. Przez cały okres istnienia RAD, w latach 1934-1945, na jej czele stał Konstantin Hierl (1875-1955). Początkowo zajmował on stanowisko zwierzchnika struktury związkowej o nazwie Narodowosocjalistyczna Służba Pracy – Nationalsozialistischer Arbeitsdienst (NSAD). Kiedy 11 lipca 1934 roku NSAD zmieniła nazwę na RAD Hierl przyjął tytuł: Przywódca Pracy Rzeszy – Reichsarbeitsführer.
Służba Pracy Rzeszy składała się z dwóch pionów: męskiego (Reichsarbeitsdienst Männer – RAD/M) i żeńskiego (Reichsarbeitsdienst der weiblichen Jugend – RAD/wJ). Największą strukturą terytorialną RAD był okręg pracy (Arbeitsgau). Liczba okręgów pracy Rzeszy Niemieckiej w latach rządów narodowych socjalistów była zmienna, od 36 w roku 1938, poprzez 38 w roku 1942 aż do 40 w roku 1943. W skład każdego okręgu pracy wchodziły grupy robocze (Arbeitsgruppen), które dzieliły się na mniejsze jednostki – kompanie robocze (Abteilungen). W Świdnicy stacjonowały dwie męskie kompanie: RAD-Abteilung 8/115 „Herzog Bolko I” i RAD-Abteilung 9/115. Podlegały one grupie roboczej 115 (Arbeitsgruppe 115) z siedzibą w Świebodzicach, która należała do okręgu pracy XI Śląsk Środkowy (Arbeitsgau XI Mittelschlesien) z kierownictwem we Wrocławiu.
Kilka informacji dotyczących działalności świdnickich kompanii RAD odszukałem w opracowaniach na temat historii Świdnicy autorstwa Horsta Adlera (1928-2014). W wolnym tłumaczeniu brzmią one następująco:
„…21 marca 1935 roku z okazji zakończenia sześciomiesięcznej służby członków z kompanii roboczej RAD-Abteilung 8/115 „Herzog Bolko I”, odbyła się przed ratuszem pożegnalna uroczystość. Po czym, kompania przemaszerowała przed zaproszonymi gośćmi ulicami miasta i udała się do największej w mieście sali restauracyjnej – Braukommune… (obecnie Klub „BOLKO” – przyp. aut.)
…5 marca 1937 roku 170 przodowników RAD z całej Rzeszy odwiedziło w Świdnicy kompanię roboczą RAD-Abteilung 8/115 „Herzog Bolko I”. Byli to uczestnicy kursu administratorów, który w tym czasie odbywał się w Ścinawie w szkole RAD. Przemówienie powitalne wygłosił nadburmistrz Georg Trzeciak (1886-1968, nadburmistrz Świdnicy w latach 1933-1945, zmienił nazwisko na Trenk, organizator świdnickiej NSDAP, od 1 sierpnia 1940 roku SS-Obersturmbannführer – przyp. aut.) Po południu spotkanie uświetnił koncert orkiestry okręgu pracy XI z Wrocławia…
…3 kwietnia 1937 roku 139 członków RAD z nowego poboru przeniosło się do dwunastu nowo wybudowanych baraków dla kompanii roboczej RAD-Abteilung 8/115 „Herzog Bolko I” przy Wilkauer Weg (obecnie ulica Częstochowska – przyp. aut.) Do tego czasu kompania robocza RAD-Abteilung 8/115 „Herzog Bolko I” stacjonowała w byłej fabryce organów (słynna firma produkująca organy Schlag & Söhne istniała do 1923 roku) przy Kletschkauer Straße… (obecnie ulica Kliczkowska – przyp. aut.)
…16 sierpnia 1937 roku miała miejsce nadzwyczajna wizyta. Świdnicką kompanię roboczą RAD-Abteilung 8/115 „Herzog Bolko I” wizytował przywódca RAD Reichsarbeitsführer Konstantin Hierl. Meldunki złożyli mu funkcjonariusze RAD średniej rangi: Oberarbeitsführer von Mutius z grupy roboczej 115 oraz Oberstfeldmeister Steinbeck z kompanii roboczej RAD-Abteilung 8/115 „Herzog Bolko I”. Hierl odwiedził także wojskowe lotnisko polowe koło Pszenna, gdzie świdnicka kompania RAD, jako jedyna w Niemczech miała oddział szybowcowy (Segelflugabteilung), który liczył cztery szybowce. Po zakończeniu wizyty Hierl udał się w dalszą podróż do Bielawy. Warto wspomnieć, że jednym z osiągnięć szybowników było pokonanie dystansu pomiędzy Świdnicą a Gliwicami…
…5 kwietnia 1938 roku 165 mężczyzn z nowego poboru (rocznik 1918) zakwaterowano w obozie kompanii roboczej RAD-Abteilung 8/115 „Herzog Bolko I” przy ulicy Kliczkowskiej. Pracowali potem przy regulacji rzeki Bystrzycy w Sulisławicach i rzeki Pełcznicy w Witkowie…
…W pierwszych dniach kwietnia 1939 roku kompania robocza RAD-Abteilung 9/115 została przekwaterowana z dawnej fabryki organów do dwunastu nowo wybudowanych baraków przy ulicy Częstochowskiej. Członkowie RAD pracowali przy regulacji rzeki Piławy w pobliżu wsi Wilków…”
Ciekawostką jest, że do dziś zachował się w Świdnicy jeden z kamieni pamiątkowych, jakie organizacja Reichsarbeitsdienst stawiała w miejscu ukończonych przez nią robót. Jeszcze do pierwszej połowy lat 80. XX wieku, zaraz za Jagodnikiem przy drodze do Miłochowa, leżał duży granitowy głaz narzutowy (pomnik przyrody), na którym widniał wyryty napis:
1934 – 1935
Baute die RAD Abt. 8/115
Schweidnitʒ diese Straße
Upamiętniał on budowę drogi Świdnica-Jagodnik-Miłochów, przez kompanię roboczą RAD-Abteilung 8/115 „Herzog Bolko I” ze Świdnicy.
Pod koniec 1986 roku zabytkowy kamień został przeniesiony na teren Fabryki Wagonów „ŚWIDNICA” w Świdnicy i posłużył jako jeden z elementów pomnika 35-lecia Zakładu.
To wydarzenie opisał Andrzej Scheer (1949–2010) w opracowaniu „Pomniki i tablice pamiątkowe Świdnicy” opublikowanym na łamach Rocznika Świdnickiego 1987. Przytaczam poniżej interesujący mnie fragment tekstu autorstwa A. Scheera:
„Na jednym ze skwerów na prawo od wejścia na teren fabryki znajduje się olbrzymi granitowy głaz narzutowy przewieziony z Jagodnika i adaptowany do nowej funkcji. Pierwotnie posiadał on ryt upamiętniający budowę drogi Świdnica-Jagodnik-Miłochów (i dalej) w latach 1934-1935. Obecnie napis ten zasłonięto przytwierdzając tablicę pamiątkową wykonaną z okazji 35-lecia Fabryki. Nosi ona napis:
ZA OFIARNĄ I WYDAJNĄ DZIAŁALNOŚĆ GOSPODARCZĄ ORAZ SPOŁECZNĄ FABRYKA WAGONÓW „ŚWIDNICA” ODZNACZONA ORDEREM SZTANDARU PRACY II KLASY 1951-1986.
Inicjatorem wystawienia tablicy było zakładowe ogniwo PRON (Patriotyczny Ruch Ocalenia Narodowego – organizacja polityczna utworzona w okresie stanu wojennego przez PZPR), fundatorem Fabryka, projektantem Jerzy Wojewoda, a wykonawcą poznański „POMET”.
W 1992 roku nastąpiła prywatyzacja przedsiębiorstwa, które przyjęło nazwę Fabryka Wagonów „Świdnica” S.A. Sześć lat później – w 1998 roku – amerykańska firma The Greenbrier Companies kupiła większościowy pakiet akcji dotychczasowej spółki i zmieniła nazwę fabryki na Wagony Świdnica S.A. Wówczas pamiątkowa tablica została zdjęta, a głaz narzutowy z odsłoniętym niemieckim napisem przeniesiono w mniej eksponowane miejsce.
