Spółki zegarowe Carl Böhm oraz Kappel & Co zaliczają się do najmniejszych kompanii zegarowych, które w 1899 roku weszły w skład Zjednoczenia Świebodzickich Fabryk Zegarów (VFU). Na ich temat zachowały się też bardzo szczątkowe informacje, które dają nam dzisiaj skromne wyobrażenie o ich możliwościach produkcyjnych, kadrze pracowniczej, historii oraz wytwarzanych przez nie produktach. Jednak nie pomniejsza to ich znaczenia jakie odegrały w historii przemysłu zegarowego, rozwijanego na tych terenach od połowy XIX stulecia.
1. Fabryka zegarów Carl Böhm (niem. Uhrenfabrik Carl Böhm)
Była jedną z najmłodszych firm produkujących czasomierze, która zarejestrowana została na terenie naszego miasta. Tradycja głosi, że założycielem przedsiębiorstwa był Carl Böhm (1) (stąd nazwa fabryki), były pracownik innych świebodzickich spółek – Borussi oraz Kappel & Co,(2) która w 1893 roku ogłosiła bankructwo. Nasz bohater miał w 1895 roku przejąć część majątku po upadłej kompanii Endlera (obecnie budynek przy ulicy Granicznej 3 w Świebodzicach) i uruchomić w niej własną produkcję. Do dzisiaj jednak nie wiadomo na jakich warunkach Böhm usadowił się w zabudowaniach tej bankrutującej firmy. Czy było to na zasadzie najmu lub dzierżawy? Jedna z niemieckich gazet z tamtych lat, poświęcona przemysłowi zegarowemu w Niemczech, podaje, że jeszcze w połowie 1896 roku majątek po dawnej fabryce Endlera był wystawiony na sprzedaż.(3)
Przygoda Carla Böhma związana z produkcją zegarów trwała niespełna 4 lata. W czerwcu 1899 roku, nasz bohater, chcąc uchronić się przed bankructwem, postanowił wejść w skład dużej spółki zegarowej, tworzącej się właśnie na terenie naszego miasta o nazwie: Zjednoczenie Świebodzickich Fabryk Zegarów (niem. Vereinigte Freiburger Uhrenfabriken Aktiengesellschaft, incl. vormals Gustav Becker). Na początku XX stulecia nowo utworzona spółka dokonała pewnych przekształceń w zabudowie byłej fabryki C. Böhm & Co. Budynki przedsiębiorstwa zostały nieznacznie przebudowane oraz zainstalowano w nich nowe urządzenia produkcyjne. Wkrótce potem rozpoczęto w nich wytwarzanie nowych podzespołów zegarowych, które potrwało tu zapewne do lat 20. XX wieku.
2. Kappel & Co (niem. Regulator-Gehäuse-Fabrik Kappel & Co)
Zakładanie firm zegarowych na terenie Świebodzic stało się normą w 2 połowie XIX stulecia. Nie inaczej było ze spółką Kappel & Co, która pojawiła się na widowni dziejowej w 1882 roku jako: Regulator-Gehäuse-Fabrik (zarejestrowana w sądzie w Świdnicy w dniu 14 czerwca 1882 r.). Firma założona została przez mieszkańca Cierni – Heinricha Kappela i jego czterech współtowarzyszy: Karla Wunderlicha, Rudolfa Debou, Alberta Waltera i Johanna Juretto. Wszyscy z zawodu byli stolarzami. Zakład wybudowano na północnych obrzeżach naszego miasta, przy dzisiejszej ulicy Granicznej (obecnie mocno przekształcony budynek nr 4 i jego sąsiednie zabudowania).(4) Warto tutaj podkreślić, że lokalizacja naszej spółki nastąpiła naprzeciwko innej zegarowej firmy: H. Endler, powstałej tutaj kilkanaście lat wcześniej (w 1865 roku).
Była to na początku firma produkująca jedynie drewniane skrzynie do różnego rodzaju zegarów, która następnie – idąc w ślady niektórych spółek zegarowych z naszego miasta – zaczęła z czasem kupować mechanizmy zegarowe od innych producentów i montować je we własnych obudowach.(5) Tak złożone w całość gotowe zegary były eksportowane daleko w świat pod marką świebodzickiej spółki. Obecnie nie wiadomo ile w kilkunastoletniej historii swojej działalności udało się Kappelowi wyprodukować kompletnych czasomierzy. Niektórzy badacze są skłonni przyznać, że było to nie więcej jak 60 tysięcy sztuk.(6) Na produktach z miejscowej fabryki umiejscawiana była charakterystyczna sygnatura. Było nią owalne koło zwieńczone koroną z szarfą, w środku którego umieszczone zostały inicjały fabryki K&C. Na obrzeżu koła znajdował się napis: FREIBURG SCHLES. Dzisiaj nie znamy jednak roku, w którym zarejestrowany został powyższy znak handlowy. Z zachowanych informacji wynika, że w 1897 roku firma Kappel & Co opatentowała też pewien przyrząd do mocowania obciążników w mechanizmach zegarowych.
W swojej kilkunastoletniej działalności w strukturach firmy niejednokrotnie dochodziło do zmian w zarządzie i ekipie pracowniczej. Z zachowanych dokumentów wynika też, że w szeregach Kappel & Co znaleźli się z czasem byli pracownicy innej świebodzickiej spółki zegarowej – Borussi. Nasza firma, podobnie jak wiele innych producentów zegarów z tych okolic, przeżywała bardzo trudne chwile pod koniec XIX wieku. Źródła wspominają, że Kappelowi groziło nawet bankructwo. Dlatego też, chcąc się uchronić przed tą sytuacją, postanowił przystąpić w 1899 roku do Zjednoczenia Świebodzickich Fabryk Zegarów (VFU). Jak długo jednak zabudowania fabryki posłużyły Zjednoczeniu? Dziś nie wiadomo. Z zachowanych dokumentów wynika natomiast, że budynki po dawnej fabryce Kappel & Co zostały na początku XX stulecia znacznie zmodernizowane. Wyposażono je wówczas w nową maszynę parową oraz w nowoczesną kotłownię.
* * *
Zachowane dawne źródła historyczne, głównie gazety poświęcone przemysłowi zegarowemu w Niemczech, wymieniają jeszcze kilku innych producentów czasomierzy, którzy z powodzeniem w 2 połowie XIX stulecia funkcjonowali na terenie dawnych Świebodzic. Do jednych z nich zaliczała się fabryka zegarów L. Kretschmera (niem. L. Kretschmer Uhrenfabrik), która wymieniona została w jednym z zegarowych czasopism w 1877 roku. Produkcja w tym zakładzie nie była ani seryjna ani masowa. Wytwarzano za to tutaj zegary odznaczające się fachowym wykonaniem i kunsztem zegarmistrzowskim. Były to m.in. czasomierze posiadające kilka tarcz cyfrowych, a także zegary precyzyjne wyposażone w tzw. wahadła kompensacyjne.
Innym wyróżniającym się producentem zegarów ze Świebodzic była fabryka Heinricha Dintera (niem. Uhrenfabrik H. Dinter), która założona została około 1889 roku i funkcjonowała na terenie naszego miasta przez ponad 20 lat. Przedsiębiorstwo wymieniane było w kilku numerach czasopisma Deutsche Uhrmacher Zeitung (m.in. w 1889 i 1912 roku), a także w Deutscher Uhrmacher-Kalender z 1896 roku. Niestety nie zachowały się do dnia dzisiejszego żadne inne konkretne informacje na temat zakresu produkcji tego zakładu. Nie znamy również adresu lokalizacji tej fabryki.
Kolejnym znaczącym przedsiębiorstwem zegarowym, o którym wspominają dawne źródła była fabryka niejakiego H. Bonhammela (niem. Uhrenfabrik H. Bonhammel), która także została wymieniona na łamach jednego z czasopism zegarowych w 1889 roku. Jednak poza tą jedyną wzmianką, nic więcej nie wiemy na temat tego producenta.
Podobnie ma się rzecz z inną fabryką ze Świebodzic – Regulator-Fabrik Silesia (fabryka regulatorów „Silesia”), która zarejestrowana została w 1870 r. Jej współwłaścicielami byli: A. Geister, J. Geister oraz J. Kulkmann (ten ostatni był wcześniej wymieniany również jako jeden ze współzałożycieli innej zegarowej spółki w Świebodzicach – H. Endler & Co). „Silesia” funkcjonowała na bazie tzw. spółdzielni pracowniczej (niem. Genossenschaft). Jej działalność nie trwała jednak długo. Prawdopodobnie przed 1885 rokiem ogłosiła ona upadłość. Warto tutaj wspomnieć, że Silesia współpracowała m.in. z firmą zegarową braci Eppnerów ze Srebrnej Góry, o czym wspomina katalog tej firmy (z 1911 roku), wymieniający świebodzicką spółkę jako dostawcę pewnych elementów do zegarów wieżowych.
W 1892 r. na łamach niemieckiego czasopisma „Allgemeines Journal der Uhrmacherkunst” zareklamował się niejaki Eugen Pincus, który podawał się za właściciela fabryki regulatorów w naszym mieście. Miał on także swoje przedstawicielstwo handlowe (wraz z magazynem) w stolicy Niemiec – Berlinie. Dzisiaj należy go raczej uznać za pośrednika i handlarza świebodzickimi zegarami, niż za rzeczywistego producenta.
W początkach XX stulecia rozpoczął również swoją produkcję zegarów w Świebodzicach Wilhelm August Metzger, jednak na temat jego działalności zachowały się znikome informacje. Wiadomo, że 14 marca 1904 roku udało się Metzgerowi uzyskać (zarejestrować) pewien patent na zegar z tzw. cichym mechanizmem bicia (niem. Uhr mit geräuschlosem Schlagwerk).
Podobnie ma się rzecz z innym producentem czasomierzy z naszego miasta – Paulem Giesslerem, który wzmiankowany był w 1890 roku jako wytwórca pewnego typu zegarów kontrolnych (niem. Wächtercontrolluhren).
Warto tu na koniec dodać, że wyżej opisane firmy zegarowe z terenu dawnych Świebodzic, były zaliczane do przedsiębiorstw średniej wielkości. W związku z tym musiały być uwzględnione przez ówczesny system podatkowy, który funkcjonował na terenie Cesarstwa Niemieckiego. Poza tym niektóre z tych przedsiębiorstw wymieniane były jako „fabryki”, co w rozumieniu niemieckiego prawa handlowego w tamtym czasie oznaczało przedsiębiorstwo, w którym zatrudnienie znalazło co najmniej 50 pracowników.
Przypisy:
1. W książce adresowej Świebodzic z 1894 roku pojawiają się nazwiska jeszcze dwóch członków rodziny: E. Böhma (szewca) oraz P. Böhma (właściciela restauracji). Jednak nie wiadomo w jakim stopniu pokrewieństwa byli ze sobą powiązani.
2. Niektóre źródła wspominają, że Böhm był wcześniej pracownikiem w koncernie Gustava Beckera, ale nie ma dziś na to jednoznacznych dowodów. Za to w 1898 r. wchodził on nadal w skład zarządu spółki Kappel & Co.
3. Majątek firmy wyceniano wówczas na około 300 tysięcy marek.
4. Niestety budynki firmy Kappel & Co nie zachowały się w pierwotnej formie do naszych czasów. Z biegiem lat zostały częściowo wyburzone, przekształcone i dostosowane do potrzeb mieszkaniowych mieszkańców Świebodzic.
5. H.H. Schmid w swoim leksykonie poświęconym przemysłowi zegarowemu w Niemczech (wydanym w 2012 roku) podaje, że Kappel produkował głównie skrzynie drewniane do zegarów ściennych, wolnostojących i stołowych. Z czasem firma zaczęła produkować również własne mechanizmy zegarowe.
6. Najwyższy znany seryjny numer na zegarze z fabryki Kappel & Co wynosi 47.235.
Wykaz źródeł:
1. Deutsche Uhrmacher Zeitung (nr 19 z 1879 roku oraz nr 12 z 1889 roku);
2. Deutsche Uhrmacher Zeitung (nr 13 z lipca 1888 roku);
3. Fortuna? (www.mb.nawcc.org);
4. H.H. Schmid: Lexikon der Deutschen Uhrenindustrie 1850-1980: Firmenadressen, Fertigungsprogramm, Firmenzeichen, Markennamen, Firmengeschichten. Herausgeber, Deutsche Gesellschaft für Chronometrie 2017;
5. German clockmaker’s mark K&C (w: www.mb.nawcc.org).
.