Dostosuj preferencje dotyczące zgody

Używamy plików cookie, aby pomóc użytkownikom w sprawnej nawigacji i wykonywaniu określonych funkcji. Szczegółowe informacje na temat wszystkich plików cookie odpowiadających poszczególnym kategoriom zgody znajdują się poniżej.

Pliki cookie sklasyfikowane jako „niezbędne” są przechowywane w przeglądarce użytkownika, ponieważ są niezbędne do włączenia podstawowych funkcji witryny.... 

Zawsze aktywne

Niezbędne pliki cookie mają kluczowe znaczenie dla podstawowych funkcji witryny i witryna nie będzie działać w zamierzony sposób bez nich.Te pliki cookie nie przechowują żadnych danych umożliwiających identyfikację osoby.

Brak plików cookie do wyświetlenia.

Funkcjonalne pliki cookie pomagają wykonywać pewne funkcje, takie jak udostępnianie zawartości witryny na platformach mediów społecznościowych, zbieranie informacji zwrotnych i inne funkcje stron trzecich.

Brak plików cookie do wyświetlenia.

Analityczne pliki cookie służą do zrozumienia, w jaki sposób użytkownicy wchodzą w interakcję z witryną. Te pliki cookie pomagają dostarczać informacje o metrykach liczby odwiedzających, współczynniku odrzuceń, źródle ruchu itp.

Brak plików cookie do wyświetlenia.

Wydajnościowe pliki cookie służą do zrozumienia i analizy kluczowych wskaźników wydajności witryny, co pomaga zapewnić lepsze wrażenia użytkownika dla odwiedzających.

Brak plików cookie do wyświetlenia.

Reklamowe pliki cookie służą do dostarczania użytkownikom spersonalizowanych reklam w oparciu o strony, które odwiedzili wcześniej, oraz do analizowania skuteczności kampanii reklamowej.

Brak plików cookie do wyświetlenia.

C. Böhm oraz Kappel & Co ▪ Rafał Wietrzyński

Spółki zegarowe Carl Böhm oraz Kappel & Co zaliczają się do najmniejszych kompanii zegarowych, które w 1899 roku weszły w skład Zjednoczenia Świebodzickich Fabryk Zegarów (VFU). Na ich temat zachowały się też bardzo szczątkowe informacje, które dają nam dzisiaj skromne wyobrażenie o ich możliwościach produkcyjnych, kadrze pracowniczej, historii oraz wytwarzanych przez nie produktach. Jednak nie pomniejsza to ich znaczenia jakie odegrały w historii przemysłu zegarowego, rozwijanego na tych terenach od połowy XIX stulecia.

1. Fabryka zegarów Carl Böhm (niem. Uhrenfabrik Carl Böhm)

Była jedną z najmłodszych firm produkujących czasomierze, która zarejestrowana została na terenie naszego miasta. Tradycja głosi, że założycielem przedsiębiorstwa był Carl Böhm (1) (stąd nazwa fabryki), były pracownik innych świebodzickich spółek – Borussi oraz Kappel & Co,(2) która w 1893 roku ogłosiła bankructwo. Nasz bohater miał w 1895 roku przejąć część majątku po upadłej kompanii Endlera (obecnie budynek przy ulicy Granicznej 3 w Świebodzicach) i uruchomić w niej własną produkcję. Do dzisiaj jednak nie wiadomo na jakich warunkach Böhm usadowił się w zabudowaniach tej bankrutującej firmy. Czy było to na zasadzie najmu lub dzierżawy? Jedna z niemieckich gazet z tamtych lat, poświęcona przemysłowi zegarowemu w Niemczech, podaje, że jeszcze w połowie 1896 roku majątek po dawnej fabryce Endlera był wystawiony na sprzedaż.(3)

Carl Böhm zapisał się w historii świebodzickiego przemysłu zegarowego przede wszystkim jako producent zegarów przeznaczonych na użytek gospodarstw domowych. Były to głównie czasomierze wiszące (ścienne), stołowe oraz wolnostojące, w których montowano bardzo masywne mechanizmy zegarowe. Obecnie nie wiadomo ile udało się wyprodukować zegarów w niespełna kilkuletniej działalności firmy. Na produktach pochodzących z fabryki Böhma można dzisiaj spotkać znak firmowy (sygnaturę), przedstawiony w postaci promienistego okręgu, w środku którego widnieje napis: C.B. Freiburg i. Schl. Warto tutaj zwrócić uwagę, że znak ten był bardzo zbliżony w swoim wizerunku do sygnatury innego producenta zegarów ze Świebodzic – Wilhelma Sabatha (fabryka założona w 1873 roku).

Przygoda Carla Böhma związana z produkcją zegarów trwała niespełna 4 lata. W czerwcu 1899 roku, nasz bohater, chcąc uchronić się przed bankructwem, postanowił wejść w skład dużej spółki zegarowej, tworzącej się właśnie na terenie naszego miasta o nazwie: Zjednoczenie Świebodzickich Fabryk Zegarów (niem. Vereinigte Freiburger Uhrenfabriken Aktiengesellschaft, incl. vormals Gustav Becker). Na początku XX stulecia nowo utworzona spółka dokonała pewnych przekształceń w zabudowie byłej fabryki C. Böhm & Co. Budynki przedsiębiorstwa zostały nieznacznie przebudowane oraz zainstalowano w nich nowe urządzenia produkcyjne. Wkrótce potem rozpoczęto w nich wytwarzanie nowych podzespołów zegarowych, które potrwało tu zapewne do lat 20. XX wieku.

2. Kappel & Co (niem. Regulator-Gehäuse-Fabrik Kappel & Co)

Zakładanie firm zegarowych na terenie Świebodzic stało się normą w 2 połowie XIX stulecia. Nie inaczej było ze spółką Kappel & Co, która pojawiła się na widowni dziejowej w 1882 roku jako: Regulator-Gehäuse-Fabrik (zarejestrowana w sądzie w Świdnicy w dniu 14 czerwca 1882 r.). Firma założona została przez mieszkańca Cierni – Heinricha Kappela i jego czterech współtowarzyszy: Karla Wunderlicha, Rudolfa Debou, Alberta Waltera i Johanna Juretto. Wszyscy z zawodu byli stolarzami. Zakład wybudowano na północnych obrzeżach naszego miasta, przy dzisiejszej ulicy Granicznej (obecnie mocno przekształcony budynek nr 4 i jego sąsiednie zabudowania).(4) Warto tutaj podkreślić, że lokalizacja naszej spółki nastąpiła naprzeciwko innej zegarowej firmy: H. Endler, powstałej tutaj kilkanaście lat wcześniej (w 1865 roku).

Była to na początku firma produkująca jedynie drewniane skrzynie do różnego rodzaju zegarów, która następnie – idąc w ślady niektórych spółek zegarowych z naszego miasta – zaczęła z czasem kupować mechanizmy zegarowe od innych producentów i montować je we własnych obudowach.(5) Tak złożone w całość gotowe zegary były eksportowane daleko w świat pod marką świebodzickiej spółki. Obecnie nie wiadomo ile w kilkunastoletniej historii swojej działalności udało się Kappelowi wyprodukować kompletnych czasomierzy. Niektórzy badacze są skłonni przyznać, że było to nie więcej jak 60 tysięcy sztuk.(6) Na produktach z miejscowej fabryki umiejscawiana była charakterystyczna sygnatura. Było nią owalne koło zwieńczone koroną z szarfą, w środku którego umieszczone zostały inicjały fabryki K&C. Na obrzeżu koła znajdował się napis: FREIBURG SCHLES. Dzisiaj nie znamy jednak roku, w którym zarejestrowany został powyższy znak handlowy. Z zachowanych informacji wynika, że w 1897 roku firma Kappel & Co opatentowała też pewien przyrząd do mocowania obciążników w mechanizmach zegarowych.

W swojej kilkunastoletniej działalności w strukturach firmy niejednokrotnie dochodziło do zmian w zarządzie i ekipie pracowniczej. Z zachowanych dokumentów wynika też, że w szeregach Kappel & Co znaleźli się z czasem  byli pracownicy innej świebodzickiej spółki zegarowej – Borussi. Nasza firma, podobnie jak wiele innych producentów zegarów z tych okolic, przeżywała bardzo trudne chwile pod koniec XIX wieku. Źródła wspominają, że Kappelowi groziło nawet bankructwo. Dlatego też, chcąc się uchronić przed tą sytuacją, postanowił przystąpić w 1899 roku do Zjednoczenia Świebodzickich Fabryk Zegarów (VFU). Jak długo jednak zabudowania fabryki posłużyły Zjednoczeniu? Dziś nie wiadomo. Z zachowanych dokumentów wynika natomiast, że budynki po dawnej fabryce Kappel & Co zostały na początku XX stulecia znacznie zmodernizowane. Wyposażono je wówczas w nową maszynę parową oraz w nowoczesną kotłownię.

* * *

Zachowane dawne źródła historyczne, głównie gazety poświęcone przemysłowi zegarowemu w Niemczech, wymieniają jeszcze kilku innych producentów czasomierzy, którzy z powodzeniem w 2 połowie XIX stulecia funkcjonowali na terenie dawnych Świebodzic. Do jednych z nich zaliczała się fabryka zegarów L. Kretschmera (niem. L. Kretschmer Uhrenfabrik), która wymieniona została w jednym z zegarowych czasopism w 1877 roku. Produkcja w tym zakładzie nie była ani seryjna ani masowa. Wytwarzano za to tutaj zegary odznaczające się fachowym wykonaniem i kunsztem zegarmistrzowskim. Były to m.in. czasomierze posiadające kilka tarcz cyfrowych, a także zegary precyzyjne wyposażone w tzw. wahadła kompensacyjne.

Innym wyróżniającym się producentem zegarów ze Świebodzic była fabryka Heinricha Dintera (niem. Uhrenfabrik H. Dinter), która założona została około 1889 roku i funkcjonowała na terenie naszego miasta przez ponad 20 lat. Przedsiębiorstwo wymieniane było w kilku numerach czasopisma Deutsche Uhrmacher Zeitung (m.in. w 1889 i 1912 roku), a także w Deutscher Uhrmacher-Kalender z 1896 roku. Niestety nie zachowały się do dnia dzisiejszego żadne inne konkretne informacje na temat zakresu produkcji tego zakładu. Nie znamy również adresu lokalizacji tej fabryki.

Kolejnym znaczącym przedsiębiorstwem zegarowym, o którym wspominają dawne źródła była fabryka niejakiego H. Bonhammela (niem. Uhrenfabrik H. Bonhammel), która także została wymieniona na łamach jednego z czasopism zegarowych w 1889 roku. Jednak poza tą jedyną wzmianką, nic więcej nie wiemy na temat tego producenta.

Podobnie ma się rzecz z inną fabryką ze Świebodzic – Regulator-Fabrik Silesia (fabryka regulatorów „Silesia”), która zarejestrowana została w 1870 r. Jej współwłaścicielami byli: A. Geister, J. Geister oraz J. Kulkmann (ten ostatni był wcześniej wymieniany również jako jeden ze współzałożycieli innej zegarowej spółki w Świebodzicach – H. Endler & Co). „Silesia” funkcjonowała na bazie tzw. spółdzielni pracowniczej (niem. Genossenschaft). Jej działalność nie trwała jednak długo. Prawdopodobnie przed 1885 rokiem ogłosiła ona upadłość. Warto tutaj wspomnieć, że Silesia współpracowała m.in. z firmą zegarową braci Eppnerów ze Srebrnej Góry, o czym wspomina katalog tej firmy (z 1911 roku), wymieniający świebodzicką spółkę jako dostawcę pewnych elementów do zegarów wieżowych.

W 1892 r. na łamach niemieckiego czasopisma „Allgemeines Journal der Uhrmacherkunst” zareklamował się niejaki Eugen Pincus, który podawał się za właściciela fabryki regulatorów w naszym mieście. Miał on także swoje przedstawicielstwo handlowe (wraz z magazynem) w stolicy Niemiec – Berlinie. Dzisiaj należy go raczej uznać za pośrednika i handlarza świebodzickimi zegarami, niż za rzeczywistego producenta.

W początkach XX stulecia rozpoczął również swoją produkcję zegarów w Świebodzicach Wilhelm August Metzger, jednak na temat jego działalności zachowały się znikome informacje. Wiadomo, że 14 marca 1904 roku udało się Metzgerowi uzyskać (zarejestrować) pewien patent na zegar z tzw. cichym mechanizmem bicia (niem. Uhr mit geräuschlosem Schlagwerk).

Podobnie ma się rzecz z innym producentem czasomierzy z naszego miasta – Paulem Giesslerem, który wzmiankowany był w 1890 roku jako wytwórca pewnego typu zegarów kontrolnych (niem. Wächtercontrolluhren).

Warto tu na koniec dodać, że wyżej opisane firmy zegarowe z terenu dawnych Świebodzic, były zaliczane do przedsiębiorstw średniej wielkości. W związku z tym musiały być uwzględnione przez ówczesny system podatkowy, który funkcjonował na terenie Cesarstwa Niemieckiego. Poza tym niektóre z tych przedsiębiorstw wymieniane były jako „fabryki”, co w rozumieniu niemieckiego prawa handlowego w tamtym czasie oznaczało przedsiębiorstwo, w którym zatrudnienie znalazło co najmniej 50 pracowników.

Przypisy:

1. W książce adresowej Świebodzic z 1894 roku pojawiają się nazwiska jeszcze dwóch członków rodziny: E. Böhma (szewca) oraz P. Böhma (właściciela restauracji). Jednak nie wiadomo w jakim stopniu pokrewieństwa byli ze sobą powiązani.

2. Niektóre źródła wspominają, że Böhm był wcześniej pracownikiem w koncernie Gustava Beckera, ale nie ma dziś na to jednoznacznych dowodów. Za to w 1898 r. wchodził on nadal w skład zarządu spółki  Kappel & Co.

3. Majątek firmy wyceniano wówczas na około 300 tysięcy marek.

4. Niestety budynki firmy Kappel & Co nie zachowały się w pierwotnej formie do naszych czasów. Z biegiem lat zostały częściowo wyburzone, przekształcone i dostosowane do potrzeb mieszkaniowych mieszkańców Świebodzic.

5. H.H. Schmid w swoim leksykonie poświęconym przemysłowi zegarowemu w Niemczech (wydanym w 2012 roku) podaje, że Kappel produkował głównie skrzynie drewniane do zegarów ściennych, wolnostojących i stołowych. Z czasem firma zaczęła produkować również własne mechanizmy zegarowe.

6. Najwyższy znany seryjny numer na zegarze z fabryki Kappel & Co wynosi 47.235.

Wykaz źródeł:

1. Deutsche Uhrmacher Zeitung (nr 19 z 1879 roku oraz nr 12 z 1889 roku);

2. Deutsche Uhrmacher Zeitung (nr 13 z lipca 1888 roku);

3. Fortuna? (www.mb.nawcc.org);

4. H.H. Schmid: Lexikon der Deutschen Uhrenindustrie 1850-1980: Firmenadressen, Fertigungsprogramm, Firmenzeichen, Markennamen, Firmengeschichten. Herausgeber, Deutsche Gesellschaft für Chronometrie 2017;

5. German clockmaker’s mark K&C (w: www.mb.nawcc.org).

 

1 thoughts on “C. Böhm oraz Kappel & Co ▪ Rafał Wietrzyński”

Zostaw komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *