Zegarowe spółki handlowe ze Świebodzic ▪ Rafał Wietrzyński

Druga połowa XIX i początek XX wieku odznaczyły się dynamicznym rozwojem przemysłu w Świebodzicach. W znacznej mierze przyczyniły się do tego wszelkiego rodzaju przedsiębiorstwa zegarowe, których pod koniec XIX stulecia było już tutaj kilkanaście. To właśnie dzięki ich rozwojowi i wzrostowi produkcji, na terenie naszego miasta osiedla się coraz więcej przybyszów z zewnątrz, a same Świebodzice znacznie rozrastają się. Warto tu zauważyć, że coraz większą rolę zaczynają odgrywać też firmy handlowe, gdzie zatrudnieni fachowcy od spraw sprzedaży, reklamy i wizerunku, potrafią nie tylko zadbać o odpowiedni popyt na miejscowe produkty, ale także wpłynąć na promocję samego miasta. Dzięki znakomitym czasomierzom Świebodzice były postrzegane w tamtym okresie jako: „Śląskie Miasto Zegarów” lub też nazywane „Małą Szwajcarią”, a tzw. „frejburskie zegary” były znane i poszukiwane daleko poza granicami naszego miasta. Oczywiście dużą rolę w kształtowaniu tego pozytywnego wizerunku odgrywali tutejsi handlarze, przedstawiciele i różnego rodzaju spółki handlowe, wśród których wyróżniały się takie firmy jak: Heinze & Co, Emil Reimers, Oswald & Co czy też Reinhold Zeuner.

1. Heinze & Co

Firma ta jest uważana za jedną z najstarszych spółek związanych z przemysłem zegarowym jakie powstały na terenie dawnych Świebodzic. Założona została w 1874 roku na wschodnich obrzeżach naszego miasta, przy drodze w kierunku Świdnicy (obecnie kamienica przy ulicy Świdnickiej 19). Była to firma zajmująca się produkcją mebli oraz różnego rodzaju obudów i skrzyń drewnianych do zegarów powstających na terenie dawnego Freiburga. Poza produkcją drewnianych elementów, właściciele tutejszej spółki zajmowali się też handlem i dostawą zegarów dla wszelkiego rodzaju odbiorców hurtowych. Wcale się nie wyklucza, że firma Heinze & Co mogła również sama nabywać mechanizmy zegarowe, a następnie montować je w swoich obudowach i sprzedawać pod własną marką jako kompletne zegary (podobnie czyniła inna świebodzicka spółka – Victoria). Z zachowanych informacji wynika, że Heinze & Co jeszcze w 1907 roku był wymieniany jako liczący się producent skrzyń zegarowych na terenie naszego miasta.⁽¹⁾ Natomiast w 1929 roku dowiadujemy się o problemach finansowych firmy, która w tym okresie poddana została pewnej restrukturyzacji. Wówczas to doszło do przekształcenia się spółki produkującej meble i obudowy zegarowe na przedsiębiorstwo wyłącznie handlujące zegarami. Potwierdzeniem tego jest książka adresowa Świebodzic z 1932 roku (niem. Adressbuch Freiburg Schl.), w której nasza firma wymieniana jest już tylko jako typowa spółka handlowa prowadzona przez Paula Heinze. Dzisiaj nie wiadomo jak długo zakład ten funkcjonował na terenie miasta.

2. Emil Reimers

Niewiele młodszą od spółki Heinze & Co była firma handlowa prowadzona przez Emila Reimersa. Dokładnie nie wiadomo, kiedy została założona. Jednak na podstawie zachowanych relacji źródłowych można przypuszczać, że nastąpiło to w połowie lat 70. XIX stulecia (około 1875 roku). Nie znamy również dokładnej lokalizacji naszej spółki.⁽²⁾

Nasz bohater zaliczał się do jednych z największych handlarzy zegarów, obudów i elementów zegarowych na terenie dawnych Świebodzic. Był on również wymieniany jako jeden z ważniejszych hurtowników i agentów handlowych w ówczesnych Niemczech mających w swoim posiadaniu duży wybór zegarów produkowanych przez koncern Gustava Beckera (a od 1899 roku VFU czyli Zjednoczenie Świebodzickich Fabryk Zegarów). W jego ofercie można było spotkać czasomierze w kilku rodzajach (wagowe, sprężynowe i inne). Polecał on także szeroki wybór obudów i skrzyń zegarowych w ponad 1000 odmianach. Emil Reimers zaliczał się do tych handlarzy, którzy reklamowali się w czasopismach poświęconych przemysłowi zegarowemu w Niemczech. Ogłoszenia na temat jego działalności można m.in. spotkać na łamach Deutsche Uhrmacher Zeitung, gdzie pojawiały się tam począwszy od 1879 roku.

Dzisiaj wcale się też nie wyklucza, że Reimers mógł być także drobnym producentem zegarów, gdyż w 1904 roku jego zakład jest wymieniany jako „Regulatorfabrik” (czyli fabryka zegarów-regulatorów). Jemu też, jako jednemu z nielicznych handlarzy z terenu Świebodzic, udało się zarejestrować dwukrotnie (w 1886 i 1888 roku) wzory użytkowe na pewnego rodzaju obudowy do regulatorów według własnego pomysłu. Jak długo Reimers działał na terenie naszego miasta? Tego nie wiemy.

3. Oswald & Co

Kolejną firmą handlową, która odegrała znaczącą rolę w historii świebodzickiego przemysłu zegarowego była spółka założona około 1890 roku przez Hermanna Oswalda. Specjalizowała się ona – jak wskazują na to dawne ogłoszenia reklamowe – sprzedażą oraz dostawą regulatorów i zegarów w różnym zakresie i na użytek głównie gospodarstw domowych. Były to zegary stołowe, wolnostojące, budziki czy też zegary masywne produkowane w tzw. amerykańskim stylu. Firma ta wytwarzała także dębowe obudowy zegarowe (w 5 odcieniach), o czym mówi nam jedna z reklam opublikowana w 1898 roku. Wiele wskazuje na to, że spółka Oswalda była także producentem, ale na niewielką skalę, własnych zegarów. Świadczyć o tym miałaby nazwa firmy jako „Zimmeruhrenfabrik”, a także własna sygnatura umieszczana na regulatorach. Po śmierci założyciela firmy (5 maja 1905 roku) przedsiębiorstwo przeszło w posiadanie jego synów – Emila i Paula. W tym też okresie – lata 1904 oraz 1907 – spółka jest przedstawiana wyłącznie jako firma handlowa. W 1908 roku świebodzicka spółka była też wymieniana w gronie członków Stowarzyszenia Niemieckich Hurtowników Zegarów (niem. Der Verbandes Deutscher Uhrengrossisten).⁽³⁾ Po raz ostatni wzmiankowana w 1912 roku. Obecnie nie wiadomo jak długo funkcjonowała oraz gdzie zlokalizowana była jej główna siedziba.⁽⁴⁾

4. Reinhold Zeuner

Firma Reinholda Zeunera założona została w 1890 roku i przez cały okres swojego istnienia miała swoją siedzibę przy dawnej Grabenstrasse 21 w Świebodzicach (obecnie ulica Szkolna 21). Początkowo była to spółka dwuosobowa, wymieniana w dokumentach pod nazwą: Klose & Zeuner. Z tego też okresu pochodzi znak firmowy, umieszczany na produktach firmy w postaci inicjałów właścicieli: K&Z oraz napisu Freiburg i. Schl. Świebodzicka spółka zajmowała się eksportem i handlem hurtowym, a w swojej sprzedaży oferowała przede wszystkim regulatory, łańcuszki do zegarów, a także czasomierze ścienne i stołowe we wszystkich rodzajach. Wcale się nie wyklucza, że firma ta mogła również być – w pierwszych latach swojej działalności – producentem własnych mechanizmów zegarowych, na których była umieszczana charakterystyczna sygnatura z inicjałami K&Z. Potwierdzeniem na to może być chociażby patent jaki udało się zarejestrować świebodzickiej spółce w 1892 roku. Rejestr ten dotyczył pewnego mechanizmu uderzającego z cichym biciem. W 1903 oraz 1908 roku firma wydawała nawet okolicznościowe ilustrowane katalogi firmowe, w których prezentowała swoje nowe wyroby i wzory, a jej zegary trafiały nawet do Republiki Południowoafrykańskiej, zwanej potocznie Transwalem.⁽⁵⁾

W swojej ponad 40-letnej historii istnienia firma ta wielokrotnie zmieniała właścicieli i formy własności. Po raz pierwszy nastąpiło to około 1896 roku, kiedy to dotychczasowi wspólnicy postanowili rozstać się. Od tego momentu właścicielem firmy zostaje tylko Reinhold Zeuner. Świadczą o tym m.in. reklamy zamieszczone w 1896 oraz 1897 roku na łamach takich czasopism jak: Deutsche Uhrmacher Zeitung czy Allgemeines Journal der Uhrmacherkunst, gdzie miejscowa spółka wymieniana jest jako: Reinhold Zeuner (vormals Klose & Zeuner). Natomiast w początkach XX stulecia zarządcami przedsiębiorstwa są już: Julius Zeuner (prawdopodobnie syn Reinholda) oraz Ludwig Bretschneider (lata 1903-1911). W okresie I wojny światowej przedsiębiorstwem zarządza Hedwig Bretschneider (żona Ludwiga Bretschneidera i siostra Reinholda Zeunera). Natomiast od 1920 roku częściowym udziałowcem w firmie znowu jest wymieniany Ludwig Bretschneider. Kres istnienia działalności firmy przyniósł zapewne wielki kryzys ekonomiczny z lat 1929-1935. Wtedy też, po raz ostatni, firma jest wzmiankowana w książce adresowej Świebodzic z 1932 roku. Warto tu wspomnieć, że świebodzicka spółka była też od 1903 roku członkiem Stowarzyszenia Niemieckich Hurtowników Zegarów (niem. Der Verbandes Deutscher Uhrengrossisten).⁽⁶⁾

5. Firma Klose & Schandelmaier

Przedsiębiorstwo założone zostało 1 grudnia 1902 roku przez Juliusa Klose, który po rozstaniu się ze swoim dotychczasowym wspólnikiem – Reinholdem Zeunerem, postanowił rozpocząć nową działalność w przemyśle zegarowym. Początkowo siedziba firmy znajdowała się we Wrocławiu przy ulivy Nikolaistrasse 7,⁽⁷⁾ a następnie przeniesiona została w 1904 roku do Świebodzic na Hugostrasse 3 (obecnie ulica Adama Mickiewicza). Przedmiotem działalności przedsiębiorstwa był handel zegarami oraz drobna produkcja (przede wszystkim w zakresie zegarów wolnostojących). Natomiast głównymi rynkami zbytu był obszar Poznania, Górny Śląsk oraz tereny dzisiejszych Niemiec Wschodnich. W grudniu 1918 roku firma Juliusa Klosego przejęta została przez H. Schandelmaiera⁽⁸⁾ i M. Heeringa⁽⁹⁾ i od tego momentu jest wymieniana jako: J. Klose Nachf. Schandelmaier & Heering. W 1935 roku właścicielem firmy jest wymieniany już tylko H. Schandelmaier. Natomiast po raz ostatni firma ta wzmiankowana jest w 1943 roku.⁽¹⁰⁾

6. Robert Kaltenbach

Kolejnym handlarzem zegarów z terenu Świebodzic, o którym wspominają dawne źródła historyczne jest niejaki Robert Kaltenbach. Jego firma była w 1879 roku reklamowana na łamach niemieckiego czasopisma zegarowego: „Deutsche Uhrmacher-Zeitung” jako przedsiębiorstwo oferujące w swojej sprzedaży „regulatory we wszystkich gatunkach i wymiarach”. Wybitny znawca przemysłu zegarowego w Niemczech – Hans Heinrich Schmid – uważa nawet, że Robert Kaltenbach mógł być przedstawicielem znanej schwarzwaldzkiej rodziny, zajmującej się handlem zegarami i w związku z tym mógł osiedlić się na terenie naszego miasta i tutaj założyć niewielką spółkę zajmującą się pośrednictwem w sprzedaży wszelkiego rodzaju czasomierzy.⁽¹¹⁾

7. Ernst Kammler

Ernst Kammler był właścicielem domu wysyłkowego z zegarami w Świebodzicach (niem. Freiburger Uhrenversandhaus), który funkcjonował tu na przełomie XIX i XX wieku. W prasie zrobiło się o nim głośno w 1892 roku kiedy to na łamach jednej z ksiąg adresowych poświęconych przemysłowi niemieckiemu i handlowi, zareklamował sprzedaż zegarów ze Świebodzic po cenach o 25-30% niższych od kosztów produkcji. Takie postępowanie może świadczyć o bardzo dużej konkurencji w przemyśle zegarowym jaki wówczas panował na terenie naszego miasta. Pomimo „dumpingowych” cen przedsięwzięcie Kammlera przetrwało tylko do października 1903 roku. W tym roku zgłosił on upadłość swojej firmy w sądzie.

Przypisy:

1. Warto tu wspomnieć, że firma Heinze & Co w latach 1886-1888 kilkakrotnie rejestrowała wzory użytkowe na obudowy własnej produkcji.

2. W książce adresowej Świebodzic z 1932 roku zachowała się informacja o niejakiej Emmie Reimers, wdowie, zamieszkałej przy ówczesnej Sandstrasse 4 (dzisiejsza ulica Piaskowa). Być może była ona wcześniej małżonką Emila Reimersa, który także przy ulicy Piaskowej mógł mieć swój warsztat.

3. W gronie członków Stowarzyszenia świebodzicka spółka Oswald & Co figurowała do 31 grudnia 1909 roku.

4. W książce adresowej z 1932 roku jest wymieniana niejaka Marie Oswald, wdowa po handlarzu, zamieszkała przy ulicy Świdnickiej 1.

5. Pierwsza partia 100 regulatorów wysłana została do Transwalu w 1902 roku.

6. Do Stowarzyszenia należały również trzy inne świebodzickie spółki: Julius Klose, Oswald & Co oraz Vereinigte Freiburger Uhrenfabriken Akt.-Ges. incl. vormals Gustav Becker (jako członek nadzwyczajny).

7. We Wrocławiu Julius Klose zajmował się przede wszystkim sprzedażą hurtową zegarów pochodzących głównie z jego rodzinnego miasta – Świebodzic (głównie z fabryk G. Beckera).

8. Hermann Schandelmaier pochodził ze Schwarzwaldu, a z przemysłem zegarowym zaznajomiony był już od 1896 roku. W 1905 roku. przybył do Świebodzic i zaczął pracować u J. Klose. Trzy lata później został mianowany pełnomocnikiem w jego firmie (1908 rok).

9. M. Heering  działał w przemyśle zegarowym od 1905 roku, głównie jako handlarz i przedstawiciel handlowy wielu znanych marek zegarowych z terenu Niemiec.

10. Po II wojnie światowej Hermann Schandelmaier jest wymieniany m.in. w 1951 roku jako handlarz zegarów w miejscowości Schramberg w Niemczech (kraj związkowy Badenia-Wirtembergia).

11. H.H. Schmid: Lexikon der Deutschen Uhrenindustrie 1850-1980: Firmenadressen, Fertigungsprogramm, Firmenzeichen, Markennamen, Firmengeschichten. Herausgeber, Deutsche Gesellschaft für Chronometrie 2017, s. 192.

Wykaz źródeł:

1. H.H. Schmid: Lexikon der Deutschen Uhrenindustrie 1850-1980: Firmenadressen, Fertigungsprogramm, Firmenzeichen, Markennamen, Firmengeschichten. Herausgeber, Deutsche Gesellschaft für Chronometrie 2017;

2. Deutsche Uhrmacher Zeitung
(https://digital.slub-dresden.de);

3. Allgemeines Journal der Uhrmacherkunst
(https://www.deutsche-digitale-bibliothek.de).