Hrynacz Tomasz – Poeta metafizyczny. Część 1. Alfabet subiektywny – krótki hasłowy przewodnik po twórczości Tomasza Hrynacza ▪ Wojciech Koryciński

ALUZJE – jeden z krytyków literackich Piotr Wiktor Lorkowski wymienia następujących poetów, z którymi Tomasz Hrynacz toczy literacki dialog: Mickiewicz, Słowacki, Miciński, Libert, Baczyński, Krynicki, Maj, Świetlicki, Rimbaud, Bukowski, Kunze, Celan, Merton.

BAROK – w twórczości Tomasza Hrynacza widać kilka nawiązań do poetyki baroku. Po pierwsze, świat przedstawiony jest ukazywany z perspektywy świeckiej, a pewne rekwizyty w tym świecie występujące wyraźnie wskazują na powiązania ze sferą religijną (na przykład często pojawiający się gatunek modlitwy). Po drugie, religijne wątki skojarzone są z konkretnymi doznaniami zmysłowymi, co powoduje, że Autor definiuje świat jako „coś w ruchu” i poszukuje trwałych struktur w duchowości, wymykającej się jednak racjonalnemu poznaniu . Po trzecie, wiersze T. Hrynacza przybierają formę metafizycznych medytacji. Po czwarte, środki artystyczne wykorzystane przez Autora mają proweniencję barokową, między innymi inwersje, paradoksy, oksymorony, komplikowanie struktur składniowych.

CZAS – kategoria czasu nabiera w poezji Tomasza Hrynacza szczególnego znaczenia. Po raz pierwszy pojawia się w Zwrocie o bliskość. W wierszu Czas w odbiciu wody z tego tomu widać nawiązania do filozoficznej metafory – Heraklitejskiej rzeki. Czas dla bohatera wierszy T. Hrynacza jest głównym czynnikiem determinującym wydarzenia, w których bierze on udział, a także kształtuje jego myślenie, coraz bardziej zabarwiając je pesymistycznym kontemplowaniem wszechobecnej „utraty”. W wierszu sąsiednim (Kraina środka) znajduje się następujący fragment: „Wycofać/się, by znów podjąć świat?„. „Wycofać się” to także przenieść się w czasie, cofnąć czas, by zrozumieć, w czym przed chwilą wzięło się udział i przygotować się na to, co nastąpi. Bohater wierzy, że świat można podjąć, a więc przygotować się nań. Może to znaczyć, że świat da się przewidzieć. Jeśli tak, to świat oparty jest na rytualnym powtarzaniu. A tu już jesteśmy blisko rozumienia kategorii czasu u autora – w poezji T. Hrynacza mamy do czynienia z czasem mitycznym. Dlatego też lubi On zamykać wiersze w cykle dni i miesięcy. Z takim zjawiskiem spotykamy się w tomie Partycje. Kolejny tom (Rebelia) jeszcze bardziej podkreśli znaczenie tej kategorii: „Czas zrobił swoje/i pogrążył nas jeszcze bardziej (…)” (Zwarte upływy), „Wygrywa było i jak mdła pigułka/krzepnie w gardle (…)” (Z cyklu Nie ma tego co jest), „Czas jak zło/konieczne połyka ciało i myśli (…)„ (Rebelie).

CZASOPISMA – Tomasz Hrynacz był współzałożycielem świdnickiej Arytmii w 1997 roku, następnie w latach 1998-1999 współpracował z Czasem Kultury, a w latach 2002-2006 redagował kwartalnik literacki Poetica. Publikował w wielu czasopismach, miedzy innymi Arkadii, Arkuszu, Borussi, brulionie, Cegle, Dekadzie Literackiej, Frazie, [fo:pa], Frondzie, Kartkach, Kresach, w paryskiej Kulturze, Kursywie, Kwartalniku Artystycznym, Opcjach, Odrze, Res Publice Nowej, Ricie Baum, Toposie, Tekstualiach, Tyglu Kultury, Tytule, Nowej Okolicy Poetów, Pomostach, Portrecie, Pracowni, Pro Arte, Studium, Wyspie, Czasie Kultury, Twórczości, Zarysie.

ĆMA – najbardziej eksploatowany motyw w pierwszym arkuszu poetyckim Wyjście z getta. W odczytaniu tego motywu pomocna dla czytelnika może być wiedza o jego symbolicznym znaczeniu: ćma, motyl nocny, przyciągana przez światło, w którym się spala, oznacza ofiarną, bezinteresowną, mistyczną miłość duszy do boskiego światła.

DNI WIDZENIA – siódmy tom poetycki Tomasza Hrynacza, zawiera 66 utworów i został wydany przez Wydawnictwo MTM w 2005 roku. Nie znajdziemy w tym tomie nic nowego, co nie ukazałoby się we wcześniejszych zbiorach. Nowy i ciekawy natomiast jest projekt tego tomiku. Znajdują się w nim wiersze przebrane z lat 1997-2004, które nie ukazały się we wcześniejszych książkach. Występujący od początku w twórczości Autora motyw odbicia rzeczywistości znajduje w tym przypadku dodatkowe uzasadnienie. W Dniach widzenia odbijany jest nie tylko świat, ale twórczość – ten tom może posłużyć jako lustro do obejrzenia innych tomów, powstających od roku 1997. Dni widzenia są także podsumowaniem pewnego etapu w twórczości poety.

ELIPSA – częstym zjawiskiem są elipsy, charakterystycznie zakończone czasownikami (na przykład „Nieczysta woda się przelała, dosięgła” (Niewiedza), „światło ustala (…)” (Gipsowa ramka), „Jeśli tylko miłość czyni się” (Czerwiec. Powiedz coś, utul), „Świt nagli” (Wrzesień. Jednym tchem), „W światło, które prowadzi” (Urywek, to co pamiętam), „(…) nie poznasz śmierci, ale o tym ani” (Oczywiście, wszystko się zaczyna bladym świtem)).

ENZYM – szósty tom poetycki Tomasza Hrynacza wydany w 2004 roku w wydawnictwie Mamiko, zawiera 42 wiersze. W zbiorze Autor powraca do podejmowanych w swojej twórczości problemów, przywołując stale obecne w niej motywy. Tym razem szczególnie akcentuje motyw wody, która zgodnie z uniwersalną symboliką oznacza klęskę, katastrofę, kres, a z drugiej strony pokonanie zła i początek czegoś nowego. Powraca również metafora szyby jako kresu świata, szyby, której prefiguracją jest ludzka skóra – granica między „ja” a światem, granica pewności i niepewności, znanego i nieznanego: „Mówić o czymś, co zawsze/potyka się o ciemność./ /Albo milczeć. Patrząc w szybę,/za którą kończy się świat.” (W jednej chwili).

FANCLUB – Autor posiada stronę internetową: www.hrynacz.c0.pl.

GŁOSY KRYTYKI – wybrane recenzje i omówienia można znaleźć pod następującymi adresami:

K. Maliszewski, Wyjście z getta: jeszcze złudzenie czy już pokolenie, Odra 1996, numer 7-8; P.W. Lorkowski, Warsztat oniryczny, Studium 1996, numer 5; J. Winiarski, Wyjście z getta, Magazyn Literacki 1997, numer 2; R. Kobierski, Oswajanie podziemia, Czas Kultury 1997, numer 4; J. Gruzla, Bezcenna mapa Czarnych Lądów, Arytmia 1998, numer 1; K. Maliszewski, Zwrot o bliskość (maszynopis), Pracownia 1997, numer 20; K. Maliszewski, A już myślałem, ze nastąpi przewrót, Studium 1998, numer 10; R. Kobierski, Zardzewiałe zwrotnice, Topos 1998, numer 1-2; A. Przybylska, Poezja środka, Portret 1998, numer 6; A. Ekierhardt, Zapomniał zapomnieć, Kartki 1998, numer 1; J. Winiarski, Zwrot o bliskość, Magazyn Literacki 1998, numer 2-3; J. Gruzla, Chwilowy postój w oczekiwaniu na stan równowagi, Kwartalnik Artystyczny 1998, numer 3; B. Wołowicz, Bardziej być, Czas Kultury 1998, numer 6; J. Klejnocki, Ku światłu, Gazeta o Książkach (in: Gazeta Wyborcza) 1999, numer 11; E. Łukowska, Wyjście z mroku, Kartki 1999, numer 2; J. Gruzla, Oto książka (o pustce i wojnie przeciw niej…, o pulsującym świetle), Kartki 1999, numer 2; A. Krawczyk, Interfejs ze światła, Topos 2000, numer 1; E. Chruściel, światło się gdzieś tli, Studium 2000, numer 20-21; S. Pastuszewski, Zimowa opowieść o podnoszeniu się, Akant 2001, numer 44 (5); J. Drzewucki, Rebelia, Magazyn Literacki 2001, numer 3; K. Maliszewski, Szaleństwo świata musi biec, Arkusz 2002, numer 5; P. W. Lorkowski, Uwięziony w światoobrazie, Topos 2002, numer 3; A. A. Wójcik, Pustostan, Czas Kultury 2004, numer 5-6; T. Hebes, Enzym światła, Odra 2005, numer 2; M. Czuku, Mamrotanie, rozstrząsanie, potykanie, Poetica 2005, numer 2 (16), Tygiel Kultury 2007, numer 2; M. Zegadło, Prześwietlone, niejasne, Bulion 2005 numer 3; G. Tomicki, Skrzek ciszy, pęcherzyk powietrza, FA-art 2005, numer 4; J. Drzewucki, Dni widzenia, Książki 2006, numer 2; A. Słobodzian, Iść pod rękę z własnym życiem, Czas Kultury 2006, numer 1; P. W. Lorkowski, Autoportret Widzącego, Fraza 2007, numer 1; G. Tomicki, Podróż ze znakiem zapytania, Odra 2009, numer 5; P. Sarna, Wojna o światło, Nowe Zagłębie 2009, numer 2; P. W. Lorkowski, 10 zdań o… , Topos 2009, numer 3; T. Hebes, Gdzieś między: Metafizyką? Surrealizmem?, Fraza 2009 numer 3-4; Wojciech Koryciński, Usługi turystyczne, Czas Kultury 2009 numer 2.

HRYNACZ TOMASZ – urodzony w 1971 roku w Świdnicy, poeta. Absolwent I Liceum Ogólnokształcącego imienia Jana Kasprowicza w Świdnicy. Ukończył studia polonistyczne w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Zielonej Górze, gdzie obronił pracę magisterską Liturgia udręczenia. Rozważania wokół dwubiegunowości Kazimierza Ratonia. Obecnie pracuje jako wicedyrektor i polonista w Szkole Podstawowej w Lutomi Dolnej. Gra w tenisa stołowego i jest zawodnikiem drugoligowego Gminnego Ludowego Klubu Sportowego „Foleko” Słotwina Świdnica. Należy do Stowarzyszenia Pisarzy Polskich. Mieszka w Świdnicy.

INNE OGRODY – pierwszy arkusz poetycki Tomasza Hrynacza, wydany przez wydawnictwo POL w Wałbrzychu w 1995 roku. Nakład: 30 egzemplarzy.

INWERSJA – obok metafory dopełniaczowej najbardziej zbanalizowany przez Tomasza Hrynacza środek artystyczny (na przykład: „w powietrza mapę„, „liter wężyk„, „jutra przypływ„, „pod zimy latarnię„, „powietrze ciężkie jak rtęć jest„, „szumią roślin ciała drobne„).

JĘZYK – „Język skurczył się/ostatecznie i jest naszym/upadkiem” (z wiersza Wierność).

KATASTROFIZM – w różnych tomach Tomasza Hrynacza przybiera odmienne formy i inaczej akcentowane są poszczególne elementy składowe tego poetyckiego światopoglądu. Widoczne są w poezji Autora przede wszystkim nawiązania do poezji Baczyńskiego i Czechowicza. Jednakże katastrofizm u T. Hrynacza nie ma takiego wymiaru jak u dwudziestowiecznych katastrofistów. Kryzys cywilizacji, upadek wartości, nietrwałość struktur został sprowadzony przez Autora do wymiaru prywatnego i dotyczy jedynie egzystencji bohatera poetyckiego i jego „nieumiejętności” istnienia. Najwięcej nawiązań widocznych jest w obrazowaniu i użytych przez poetę środkach artystycznych, między innymi podkreślanie problemu niewyrażalności, akcentowanie walorów muzycznych słów, synestezje i sugestie, motywy apokaliptyczne.

KOBIETA – rola kobiety w wierszach Tomasza Hrynacza rośnie z tomu na tom. Na początku bohater skupiony jest na samym sobie, swoich wrażeniach, emocjach, ale później pojawia się kobieta jako adresatka wierszy, a wreszcie jako towarzysz egzystencji bohatera i powiernik jego radości i klęsk. Najbardziej zaznacza się to w tomie Praski raj. W jednym z wywiadów Autor mówi: „Wydaje mi się, że mój bohater przegląda się w kobiecie, pragnąc zobaczyć pogłębiony obraz siebie, niedostępny autorefleksji. (…) Kobieta otwiera i zamyka świat, dla bohatera jest początkiem i kresem„.

METAFIZYKA – krytyka literacka najczęściej opisuje twórczość Tomasza Hrynacza w kontekście tematyki metafizycznej, zwracając uwagę na refleksyjno-intelektualny charakter tej poezji, medytacyjne ujęcie rozważań nad elementarnymi sprawami ludzkimi, otwarcie na przeżycia religijne oraz ze względu na charakterystyczne rozwiązania formalne.

METAFORA DOPEŁNIACZOWA – jeśli wskazać słabości w poetyce Tomasza Hrynacza, to z pewnością trzeba tu wspomnieć o namiętnym wykorzystywaniu metafor dopełniaczowych, które trącą banałem. Zjawisko to przybiera na sile w tomie Zwrot o bliskość (na przykład „nylon wiatru„, „kość nieba„, „atłas nocy„, „wiklina szronu„, „miazga mrozu„, „strumyki warg„), obecne jest też w Rebelii (na przykład „wiatru żądło„, „świtu piszczel„, „przerębel nocy„).

MOTYWY – najczęściej występującymi motywami w twórczości Tomasza Hrynacza są: sen, deszcz, śnieg, ogień, woda, dzień, noc, ciemność, jasność, krew, słońce, księżyc, śmierć, ćma, zima, lustro, ogród…

NIEŚMIERTELNOŚĆ – rozważania na temat nieśmiertelności są konsekwencją obecności w poezji Tomasza Hrynacza tematyki metafizycznej, wątków religijnych, odniesień do kategorii czasu. Najlepiej rzecz wyjaśnia zamieszczony w Rebelii wiersz Demontaż: „A jeśli nie ma nic, co można uznać/za nieśmiertelne? W czym się odnajdziemy?/W odosobnieniu? A może zawołanie: <że ty/to ja albo odwrotnie> przyniesie nam większe//szanse? Coś jednak nas trzyma. Pakuły/wiatru zalegają wokół, solą gardło./Więc odpowiedzi ujawnią się w poniewczasie?„.

OGRÓD – motyw pojawiający się od początku w twórczości Tomasza Hrynacza. Ze szczególnym natężeniem obserwujemy go w Wyjściu z getta. Przybiera on w twórczości poety różne formy, ale właśnie w tym tomie znajduje się klucz do jego odczytania: „A jednak jest w nas jeszcze wychudły/ogród rajskich roślin, w który wciąż/na nowo wchodzimy jak w wiklinowy/kościół kobiecych włosów(…)” (Tani wiersz, chociaż o miłości). Powraca do tego motywu w tomach Enzym, Praski raj, Prędka przędza.

PARTYCJE – czwarty tom poetycki Tomasza Hrynacza wydany przez Bibliotekę Toposu w 1999 roku. Zawiera 21 utworów. W tym zbiorze dokonuje się kolejny przełom. Forma utworów jest maksymalnie skondensowana – taka pozostanie w kolejnych tomach poetyckich. Wiersze stają się wieloznaczne poprzez grę zaimków, pozbawionych przymiotników i rzeczowników, które mogłyby w jakiś sposób je dookreślić; liczne elipsy i ciągi bezokoliczników. Wyraźnie widać, że utwory z tego tomu ciążą ku gatunkowi haiku. Podobieństwa można dostrzec zwłaszcza w skupieniu się na jednym przedmiocie i próbie dogłębnego wniknięcia weń, w kontemplacji, ascetyzmie języka oraz końcowych pointach, które u T. Hrynacza mają formę paradoksalnych pytań.

PRASKI RAJ – ósmy tom Tomasza Hrynacza, wydany w 2009 roku przez wydawnictwo Mamiko. Zawiera 55 wierszy. Jest to najbardziej liryczny zbiór poety. Egocentryczne „ja” bohatera usuwa się w cień, otwiera się na dialog. Jego rozmówcą jest kobieta. Przy okazji Autor powraca do motywu ogrodu.

PRĘDKA PRZĘDZA – dziewiąty zbiór wierszy Tomasza Hrynacza zawierający 57 utworów. Ukazał się w 2010 roku w Wydawnictwie Forma. Jest to najlepszy formalnie tom poety. Dramat egzystencjalny bohatera rozgrywa się na kilku planach między teraźniejszością a pamięcią, życiem a śmiercią, poznaniem a poznawanym światem. W zbiorze Autor daje czytelnikowi to, co w jego twórczości najciekawsze: poetycki skrót w wieloznacznej, budowanej na odległych skojarzeniach, metaforyce, sensualistyczny portret rzeczywistości – tej odczuwanej, niepokojącej.

REBELIA – piąty tom poetycki Tomasza Hrynacza wydany przez Bibliotekę Wrocławskiego Oddziału Stowarzyszenia Pisarzy Polskich w 2001 roku. Obejmuje 39 wierszy, które łączy tematyka przemijania. Bohater liryczny powraca myślami do przeszłych wydarzeń i próbuje dokonać rekapitulacji.

RELIGIA – częste są w twórczości poety odniesienia do języka religii: prefacja, Babilon, Chrystus, Bóg, kolęda, anioły, Jeruzalem, Królestwo (Wyjście z getta), Kain (Zwrot o bliskość), aluzja w tytule wiersza Piątek, blizna (Partycje), Wielki Piątek, Niedziela Palmowa (Rebelia), życie wiekuiste (Praski raj), owoc żywota, śmiertelny całun, grzech, chorał, hymny, modlitwy (Prędka przędza).

SEN – sen to najczęściej pojawiający się motyw w wierszach Tomasza Hrynacza. Sen jest metaforą rzeczywistości. W świecie przedstawionym dramat bohatera polega na tym, że chce on poznać rzeczywistość i zamknąć ją w poetyckiej definicji, gdy tymczasem zawodzi go język jako narzędzie komunikacji, jak i zmysły, które tworzą świat fenomenów, uniemożliwiając dotarcie do obiektywnych idei. Sen zatem jest złudzeniem rzeczywistości.

ŚMIERĆ – „śmierć to tylko utrata przytomności” z wiersza z cyklu Nie ma tego co jest.

TŁUMACZENIA – poezję Tomasza Hrynacza przetłumaczono na język angielski, chorwacki, czeski, francuski, niemiecki, rosyjski, serbski i ukraiński.

ULUBIONE SŁOWA – zetlały, świt, promień, maj, widok.

WYJŚCIE Z GETTA – pierwszy tom poetycki Tomasza Hrynacza. Po latach Autor traktuje go jako arkusz poetycki. Tom zawiera 36 utworów i przedmowę Zdzisława Grześkowiaka. Widoczne jest w nim poszukiwanie własnej formy przez młodego poetę poprzez odwołania do poetyk: katastroficznej (Baczyński), nowofalowej (Wojaczek) czy brulionowej (Świetlicki). Niektórzy odczytują tytułowe „wyjście z getta” jako wyjście poza sferę „rozpoznanego”, a cały tom jako poszukiwanie odpowiedzi na pytania o granice „ja” i świata, sposób istnienia i poznawania świata.

ZWROT O BLISKOŚĆ – tom poetycki wydany w 1997 roku w Bibliotece Studium zawierający 37 wierszy. Autor uważa powyższy zbiór za swój debiut poetycki. W stosunku do wcześniejszych zbiorów T. Hrynacz kreuje bohatera, który porzuca egocentryczną perspektywę (wiwisekcja) i przygląda się rzeczywistości wokół. Zmienia się też forma dyskursu poetyckiego na znacznie bardziej skondensowaną. Pomimo tego skondensowania świat przedstawiony jest dzięki rozbudowanej metaforyce i epitetom niezwykle bogaty. Tom osnuty jest wokół kilku motywów. Zimowa sceneria wierszy-obrazów przeważa w większości utworów, a rekwizytem jej towarzyszącym jest odbicie, lustro, szyba, tafla lodu, kałuża. Od tego tomu zaczyna się u Autora coraz bardziej widoczna potrzeba portretowania rzeczywistości i zamknięcia jej w poetyckiej definicji. Można uważać zbiór Zwrot o bliskość za przełom w twórczości T. Hrynacza, którego konsekwencje będzie można obserwować w kolejnych tomach.