Na przestrzeni ostatnich 100 lat Świdnica znacząco zmieniła swoje granice tylko jeden raz, gdy z dniem 1 stycznia 1955 r. została do niej włączona wieś Kraszowice.
W tym samym czasie powiat świdnicki przechodził, w ramach ogólnych reform administracji, kilka poważnych zmian – od przesuwania granic i reorganizacji wewnętrznej struktury aż po okresową likwidację tego stopnia administracji. Różnie też bywało z przynależnością do powiatu świdnickiego samej Świdnicy.
Pierwotną sytuację przedstawia mapa powiatu z około 1931 r.
Był on nieco mniejszy od obecnego i bardziej przesunięty na wschód, gdzie obejmował głównie Sobótkę, a sięgał, patrząc wzdłuż głównej drogi do Wrocławia, do Mirosławic, zaś jego obecna część północno-wschodnia należała do istniejącego wówczas powiatu strzegomskiego.
Rok 1932
W wyniku przeprowadzonej w Niemczech w 1932 r. oszczędnościowej reformy administracji – powiat strzegomski został zlikwidowany i rozparcelowany. Według struktury administracyjnej z 1905 r. powiat ten miał 1 okręg miejski, czyli Strzegom, oraz 22 okręgi wiejskie. Przy jego likwidacji przyłączono do powiatu świdnickiego miasto Strzegom oraz 12 pełnych okręgów wiejskich: Goczałków, Grabina, Graniczna, Jaroszów, Łażany, Kostrza, Mikoszowa, Olszany, Rogoźnica, Stanowice, Tomkowice i Żółkiewka oraz połowę rozbitego okręgu Bartoszówek (sam Bartoszówek). Pozostała część powiatu, czyli 10 pełnych okręgów i Lusina z okręgu Bartoszówek, przeszła do powiatu średzkiego.
W zamian za te nabytki zabrano z powiatu świdnickiego, przenosząc do powiatu wrocławskiego, Sobótkę z przyległymi wsiami. Z mniejszych przesunięć należy odnotować przejęcie przez Świdnicę z powiatu średzkiego wsi Borzygniew – była to swego rodzaju zapowiedź zachodzących w późniejszych latach dalszych lokalnych przenosin na granicy tych powiatów oraz dalszych administracyjnych wędrówek Borzygniewa, który teraz należy do powiatu wrocławskiego.
Przejęto również od powiatu wałbrzyskiego należący do Pełcznicy wąski klin ziemi pomiędzy Świebodzicami i Cierniami, na którym nawet znajdował się świebodzicki dworzec (ten dziwny pasek widać na mapie z 1931 r.)
Powiat świdnicki po reformie 1932 r. jest dokładnie, nawet z wykazem wszystkich samodzielnych miejscowości i liczbą ich mieszkańców, przedstawiony na mapie z około 1936 r.
„Karte des Kreises Schweidnitz – STADT und Landkreis”, czyli miasto i powiat wiejski.
Mapa ta była opracowana przed 1936 r., gdyż nie uwzględnia jeszcze dokonanych w latach 1936-1937 zmian nazw o słowiańskim pochodzeniu na bardziej niemieckie, np.:
– Stanowice – ze Stanowitz na Standorf
– Czechy – z Tschechen na Fredrichsrode
– Borzygniew – z Borganie na Bergen
– Przezdrowice – z Prschiedrowitz na Silinghain
Dolny Śląsk podzielony był na 2 rejencje – wrocławską i legnicką. W rejencji wrocławskiej były 4 miasta wydzielone – Wrocław, Brzeg, Świdnica i Wałbrzych oraz 18 powiatów, w tym świdnicki bez tejże wydzielonej Świdnicy.
Powiat świdnicki obejmował 2 miasta, Strzegom i Świebodzice, oraz 103 gminy wiejskie. Używane w literaturze określenie tego szczebla ówczesnej niemieckiej administracji jako „gmina” jest dla nas mylące, jako że w zdecydowanej większości ta jednostka obejmowała tylko jedną wieś. Obecnie przeważnie nazywamy to sołectwem. Niekiedy w skład jednej takiej gminy określonej nazwą większej wsi włączano sąsiednią mniejszą wieś – przykładowo do Opoczki dołączone były Makowice, do Sulisławic – Wiśniowa, a do Gruszowa – Stefanowice. Wyjątkową, największą gminą była Lutomia (w 1939 r. – 2.922 mieszkańców), w której skład wchodziły Lutomie Dolna, Górna i Mała oraz wsie Stachowice i Stachowiczki.
Taka struktura wewnętrzna powiatu z 1932 r. przetrwała do 1945 r., natomiast zakres terytorialny w ogólnym zarysie – do 1975 r.
Nowopowstały powiat, jak wynika ze spisu miejscowości przy jego mapie, liczył 94.329 mieszkańców, a podczas spisu ludności z 17 maja 1939 r. – 94.858.
Świdnica według tego spisu z 1939 r. liczyła 39.052 mieszkańców.
Rok 1945
Dopiero na podstawie Rozporządzenia Rady Ministrów z 29 maja 1946 r. w sprawie tymczasowego podziału administracyjnego Ziem Zachodnich (podpisał go m.in. Minister Ziem Odzyskanych Władysław Gomułka) zostało utworzone obejmujące cały Dolny Śląsk i Ziemię Lubuską województwo wrocławskie, a w nim powiat świdnicki z miastem Świdnicą.
W tym powiecie, podobnie jak w całym kraju, wprowadzono pośredni stopień administracyjny – tradycyjne polskie gminy. Wyrywkowy obraz administracji wynika z relacji ówczesnych mieszkańców powiatu oraz z różnych cząstkowych zapisów, np. w książkach telefonicznych z lat 1946, 1947 i 1949 oraz w Księdze Rzemiosła Polskiego z 1948 r.
Przy ówczesnym początkowym rozgardiaszu w zakresie nazewnictwa miejscowości obecnie zaskakują takie nazwy gmin jak Jawornik Świdnicki (Jaworzyna Śląska), Ludwików (Bojanice) czy Zamkowo (Słotwina).
Starostwo mieściło się przy placu Grunwaldzkim, ale miało też kilka oddziałów, np. przy ulicy 1 Maja 19 (późniejszy Urząd Miasta, a obecnie Prokuratura) oraz przy ulicy Nauczycielskiej.
W tym podziale administracyjnym czyniono nadal pewne korekty. W przypadku powiatu świdnickiego było to, jeszcze przed 1950 r., ponowne nadanie Świdnicy statusu miasta wydzielonego i tym samym wyprowadzenie jej z tego powiatu.
Według stanu na dzień 1 lipca 1952 r. – w powiecie świdnickim, już bez Świdnicy, były niezmiennie od jego powołania w 1946 r. 2 samodzielne miasta, Strzegom i Świebodzice, oraz 9 gmin – Bojanice z siedzibą w Lutomi (9 miejscowości), Domanice (12), Goczałków (12), Jaworzyna Śląska (13), Marcinowice (13), Pszenno (13), Słotwina (8), Stanowice (12) i Żarów (10).
Przykładowo przyległa do Świdnicy gmina Słotwina obejmowała wsie: Ciernie, Komorów, Milikowice, Mokrzeszów, Pogorzała, Słotwina, Witoszów Dolny i Witoszów Górny, a jedna z bardziej odległych, gmina Domanice – wsie: Borzygniew, Chwałów, Domanice, Gola Świdnicka, Gołaszyce, Imbramowice, Krasków, Maniów, Marcinowiczki, Pożarzysko, Siedlimowice i Tworzyjanów.
Dla porządku należy zaznaczyć, że w 1950 r. w drodze ustawy zniesiono formalnie tradycyjne nazwy – starostwo i starosta, zastępując je – prezydium powiatowej rady narodowej (PPRN) i przewodniczący prezydium powiatowej rady narodowej.
Rok 1954
We wrześniu 1954 r. wprowadzono w kraju kolejną poważną reformę administracyjną, dotyczącą tylko wewnętrznej struktury istniejących powiatów – zlikwidowano gminy, a w ich miejsce wprowadzono znacznie mniejsze, skupiające po kilka wsi gromady.
Przykładowo w skład gromady Witoszów Dolny wchodziło 5 wsi – Komorów, Pogorzała, Słotwina, Witoszów Dolny i Witoszów Górny.
Powiat świdnicki w 1956 r. miał swoje 4 miasta oraz 19 gromad.
W 1957 r. powiększył się on o przejętą z powiatu wałbrzyskiego wieś Pełcznicę, która została włączona do Świebodzic.
Struktura powiatów oparta na gromadach była nieudana, toteż z latami stopniowo je komasowano w większe tak, że z czasem było ich w skali kraju o połowę mniej.
Do roku 1965 liczba tych gromad w naszym powiecie spadła do 15 – rozparcelowane zostały byłe gromady Bolesławice, Granica, Pastuchów, Strzelce, Witków i Żółkiewka, a pozostały, przeważnie nieco rozbudowane, gromady: Bystrzyca Górna, Ciernie, Domanice, Goczałków, Grodziszcze, Jaroszów, Lutomia, Marcinowice, Pszenno, Stanowice, Wiry, Witoszów Dolny i Żarów. Ponadto z tych zlikwidowanych zostały utworzone 2 nowe gromady – Jaworzyna Śląska i Strzegom.
Z dniem 1 stycznia 1973 r. powrócono do tradycyjnej, sprawdzonej organizacji powiatów opartej na gminach. W powiecie świdnickim, podobnie jak w całym kraju, wprowadzono podział na gminy poważnie różniący się od tego z 1954 r. Nie przywrócono już gmin w Bojanicach, Domanicach, Goczałkowie, Słotwinie i Stanowicach, a utworzono nowe w Lutomi i w Strzegomiu. Praktycznie był to podział terytorialnie zbliżony do obecnego.
Taka organizacja administracji terenowej przetrwała tylko dwa i pół roku.
Rok 1975
Z dniem 1 czerwca 1975 r. została wprowadzona radykalna reforma administracji, której rzeczywistym celem było zastąpienie 17 dużych, silnych województw i 5 miast wydzielonych 49 województwami znacznie mniejszymi.
Najbardziej radykalnym, ale i dyskusyjnym jej rozwiązaniem była całkowita likwidacja powiatów i podporządkowanie gmin bezpośrednio pod województwo.
Były powiat świdnicki i Świdnica weszły w skład nowoutworzonego województwa wałbrzyskiego. Sam Wałbrzych nawet lokalowo nie był przystosowany do przejęcia tej funkcji, toteż wiele instytucji wojewódzkich, w tym zwłaszcza całe sądownictwo i kompleks dotyczący rolnictwa, mieściły się w Świdnicy.
Reorganizacja ta spowodowała też codzienne masowe wędrówki urzędników i petentów z terenu całego województwa do biur Urzędu Wojewódzkiego, a w rezultacie między innymi konieczność uruchomienia specjalnej linii autobusowej 31 – Świdnica-Świebodzice-Wałbrzych.
Brak w administracji szczebla pośredniego w postaci powiatów był dla mieszkańców istotnym utrudnieniem, toteż w roku 1990 wprowadzono Urzędy Rejonowe, które jednak nie były szczeblem samorządu, a tylko wykonywały pewne zadania rządowej administracji. Taki Urząd Rejonowy działał też w Świdnicy.
Województwo Wałbrzyskie, wraz z całym tym systemem administracyjnym kraju, przetrwało tylko do końca 1998 r., ale pozostała po nim też i pożyteczna pamiątka – linia autobusowa 31 (obecnie obsługiwana przez prywatnych przewoźników).
Rok 1999
W ramach reformy administracji, oby ostatniej, która weszła w życie 1 stycznia 1999 r., wrócono do trzystopniowej struktury samorządu terytorialnego i ustanowiono 16 województw oraz 315 powiatów. Po 49 latach wróciły też oficjalnie tradycyjne nazwy – starosta i starostwo.
Przywrócony powiat świdnicki obejmuje:
– 2 gminy miejskie: Świdnica i Świebodzice
– 3 gminy miejsko-wiejskie: Jaworzyna, Strzegom i Żarów
– 3 gminy wiejskie: Dobromierz, Marcinowice i Świdnica
W stosunku do swego zlikwidowanego w 1975 r. poprzednika ma on znacznie szerszy zasięg terytorialny, ponieważ w jego skład weszło również miasto Świdnica oraz przejęta z poprzedniego powiatu jaworskiego cała gmina Dobromierz. Ponadto, w ramach korekty granic, przejął on z dawnego powiatu średzkiego 4 wsie – Buków, Pyszczyn, Zastruże i Mielęcin, a ze swojego dawnego terytorium oddał do powiatu wrocławskiego też 4 wsie – Borzygniew, Chwałów, Domanice i Maniów.
Starostwo uzyskało odpowiedni budynek z niezbędnym do jego funkcjonowania obszernym parkingiem. Działa w nim już ponad 16 lat.
Pragnę zwrócić uwagę, że w czasie kiedy Wałbrzych dostał województwo, to troszkę rozpętała się wojna pomiędzy Świdnicą a Wałbrzychem. Władze i działacze Świdnicy, nie do końca zgadzały się i akceptowały takie zmiany. Chciano wtedy, aby to Świdnica była miastem wojewódzkim. Dzielenie się administracją wojewódzką Wałbrzycha ze Świdnicą, wynikało z „konfliktu” i niezadowolenia Świdnicy, owszem też częściowo z braku odpowiednich obiektów w Wałbrzychu. Natomiast ustalono, że Wałbrzych będzie wojewódzki, a Świdnica na pocieszenie dostanie kilka siedzib administracji województwa wałbrzyskiego.
Kolejnym takim lekkim niesmakiem, było wstąpienie Świdnicy do Aglomeracji Wałbrzyskiej, na łamach jednego portalu świdnickiego, był opis w stylu żalącym się. Gdzie autor poruszył temat nazwy aglomeracji, z tekstu wynikało, że Aglomeracja nie powinna nazywać się Wałbrzyska, tylko Wałbrzysko – Świdnicka lub Sudecka.
Jeszcze zwrócę jedną uwagę na administrację. Obecnie główną siedzibą administracji województwa jest Wrocław, ale województwo jest podzielone na cztery okręgi Wrocławski, Wałbrzyski, Legnicki, Jeleniogórski, w Wałbrzychu są delegatury administracji rządowej województwa dla powiatów świdnickiego, kłodzkiego, ząbkowickiego, dzierżoniowskiego i wałbrzyskiego oraz wydzielone miasto Wałbrzych.