Powstała w połowie XIII wieku Świdnica szybko rozwinęła się jako ważny ośrodek rzemiosła i handlu. Wzrost jej znaczenia i w końcu awans do rangi stolicy księstwa przyczynił się do wybudowania wokół miasta silnych umocnień. Przypuszcza się, że pierwotnie mogła być otoczona wałem drewniano-ziemnym, systemem obronnym często stosowanym w pierwszych wiekach istnienia Państwa Polskiego. Nie ma na to jednak żadnych dowodów i są to tylko domysły.
Pierwsza wzmianka o umocnieniach Świdnicy pochodzi dopiero z 28 czerwca 1285 roku. Wówczas to książę wrocławski Henryk IV Probus (circa 1258-1290) nakładając powinności na Żydów świdnickich zobowiązał ich jedynie do stróżowania i budowy murów miejskich.
W latach 1290-1301, a więc w czasach panowania księcia Bolka I Surowego (1252/1256-1301) mury musiały być już chociaż częściowo zbudowane. Świadczy o tym pouczenie z 1293 roku, które mieszczanie, rajcy i ławnicy świdniccy wystosowali do księcia i mieszczan raciborskich. Jest w nim mowa o karach za uszkadzanie umocnień. Budowa murów obronnych była kontynuowana w XIV wieku. Poświadczają to dokumenty z tego okresu. W 1311 roku – w okresie panowania księcia Bernarda Statecznego (1288/1291-1326) – doszło do buntu piekarzy. Za karę otrzymali oni od księcia polecenie między innymi dostarczenia 1200 wozów kamieni na budowy miejskie. Najprawdopodobniej zostały one użyte do budowy umocnień. Po wielkim pożarze miasta w 1313 roku książę Bernard zwolnił Świdnicę na cztery lata od wszelkich świadczeń oraz podarował jej wszystkie dochody z Nowego Miasta (przedmieścia położonego wzdłuż obecnej ulicy Westerplatte) na rzecz odbudowy bram miejskich oraz innych potrzebnych budynków. Także książę Bolko II Mały (1309/1312-1368), następca Bernarda, dbał o obronność stolicy księstwa. W 1345 roku zezwolił miastu na potrącanie przez 15 lat, ze swoich dochodów, pewnej sumy pieniędzy i użycie jej na umacnianie Świdnicy. W tym samym roku, podczas oblężenia miasta przez wojska króla czeskiego Jana I Luksemburga (1296-1346), mury obronne okazały się przydatne. Miasto mimo wielotygodniowego oblężenia nie zostało zdobyte. Doceniając rolę umocnień książę Bolko II zwolnił Świdnicę w roku 1363 na rok od podatków i zobowiązał mieszczan do umacniania murów miejskich oraz otoczenia nimi Nowego Miasta – do czego jednak nigdy nie doszło.
Budowane od końca XIII wieku i rozbudowywane w XIV wieku umocnienia były w XV wieku nadal w dobrym stanie, skoro świdniczanie potrafili obronić się w 1429 roku przed husytami. Spalili oni wówczas przedmieścia. Opisywane mury obronne przebiegały wzdłuż dzisiejszych ulic: Stefana Żeromskiego, Muzealnej, Marii Konopnickiej, 1 Maja, Wrocławskiej oraz alei Niepodległości. Miały one około 2,3 kilometra długości. W ich przebiegu znajdowały się prostokątne, łupinowe baszty, które z czasem zabudowywano i podwyższano.
Przypuszcza się, że pierwotnie do miasta prowadziły tylko dwie bramy (Dzierżoniowska i Strzegomska). Jednak już w XIV wieku było ich siedem: Brama Dzierżoniowska (zwana później Bramą Dolną) – plac Wolności, Brama Kraszowicka – zbieg ulicy Trybunalskiej i alei Niepodległości, Brama Witoszowska – zbieg ulicy Łukowej i placu Grunwaldzkiego, Brama Strzegomska – ulica Basztowa (pierwotnie znajdowała się bliżej ul. Kotlarskiej i została przeniesione w nowe miejsce w 1443 roku), Brama Kapturowa – zbieg ulicy Franciszkańskiej i placu św. Małgorzaty oraz Brama Poszewników (zwana później Bramą Piotrową) – zbieg ulicy Bohaterów Getta i ulicy Marii Konopnickiej. W 1360 roku przebito w murach siódmą bramę, zwaną Mikołajską, bądź też Furtą Szkolną (druga nazwa wzięła się stąd, że brama była wykorzystywana przez uczniów szkoły parafialnej mieszkających na południowo-wschodnim przedmieściu Świdnicy). Bramę Mikołajską zlokalizowano pomiędzy Bramą Dolną i Bramą Kraszowicką. Po przebudowaniu w drugiej połowie XVIII wieku przetrwała ona, jako jedyna z wymienionych bram, do dnia dzisiejszego. Jej druga nazwa pochodziła od znajdującego się w jej pobliżu, lecz leżącego już poza murami, kościoła (wcześniej kaplicy) cmentarnego św. Mikołaja. W drugiej połowie XVIII wieku, już w okresie istnienia twierdzy, wybudowano u zbiegu ulic Mennickiej i 1 Maja ósmą bramę i nazwano ją Piotrową. Dawna o tej samej nazwie stała się Furtą Kościelną (można było przez nią dojść do Kościoła Pokoju).
Świdnica historycznie posiadała trzy pasy murów obronnych. Doktor Maciej Małachowicz z Politechniki Wrocławskiej uważa, że drugi obwód murów powstał prawdopodobnie już w pierwszej połowie XIV wieku. Z 1463 roku pochodzi najstarsza wzmianka o bastei w Świdnicy, zaś z roku 1486 o rozpoczęciu budowy kolejnego obwodu murów (trzeciego pasa). Rozwój broni palnej przyczynił się z pewnością do podjęcia decyzji o wybudowaniu wokół Świdnicy kolejnych umocnień. Jednak według niemieckiego historyka Heinricha Schuberta (1839-1920) budowę drugiego pasa murów rozpoczęto w 1486 roku. M. Bartholomäus Stein vel Stenus alias Stehenus etiam Steinus (1476-1522) w opracowaniu „Descripcio tocius Silesie et civitatis regie Vratislaviensis” (Opis całego Śląska i królewskiego miasta Wrocławia) z 1512 roku pisze, że w tym okresie miasto było otoczone podwójnym murem. W opisie Świdnicy z roku 1597 – dzieło urodzonego w naszym mieście Nikolausa Thomasa (1577-1637) – znajduje się informacja, że miasto było otoczone potrójnym kamiennym murem obronnym. Do bram prowadziły mosty zwodzone, wykonane z drewna i przerzucone przez fosę. Dzięki lekkości mogły być szybko podniesione.
W Świdnicy, ze względu na ukształtowanie terenu, tylko mały odcinek fosy, przy Bramie Dolnej, mógł być wypełniony wodą. Potrójny mur obronny jest widoczny na rycinie przedstawiającej Świdnicę w 1623 roku. Trzeci pas umocnień miasta był zaopatrzony w basteje w murach i przy bramach. Bezpieczeństwo miasta regulowano również odpowiednimi przepisami. O godzinie szóstej wieczorem bramy miejskie, przy biciu dzwonu, były zamykane i tylko piesi, po opłaceniu określonej kwoty pieniężnej, mogli dostać się do miasta za murami. Przybyłe za późno z towarem wozy nie mogły wjechać przez bramy, dlatego przy ulicach do nich prowadzących wybudowano liczne zajazdy, gdzie nocowali „spóźnialscy”.
Panorama miasta z 1650 roku w widoku od strony południowej.
Do czasów obecnych przetrwały znikome fragmenty opisywanych umocnień. Znajdują się one przy ulicy Wrocławskiej i alei Niepodległości (mały fragment przy Obwodowym Urzędzie Miar). Są to zapewne mury z pierwszego okresu budowy umocnień – z końca XIII-XIV wieku. Przy ulicy Basztowej zachowała się basteja, jest ona widoczna na planie miasta przedstawiającym Świdnicę w 1623 roku. Fundamenty średniowiecznych i szesnastowiecznych budowli obronnych są niekiedy odsłaniane podczas prac ziemnych, na przykład relikty Bramy Kraszowickiej, Piotrowej i Kapturowej. W czasie prac archeologicznych przeprowadzonych pod koniec lat siedemdziesiątych i na początku osiemdziesiątych XX wieku w rejonie ulic: Muzealnej, Zamkowej i Basztowej natrafiono na pozostałości zamku świdnickiego (fundamenty wieży, murów obronnych oraz budynków mieszkalnych). Zamek powstał prawdopodobnie w końcu XIII wieku i wielokrotnie płonął (1313, 1528, 1673). Po dwóch pierwszych pożarach został odbudowany, zaś po trzecim ówczesny jego właściciel hrabia Rzeszy Christoph Wenzel von Nostitz (1643-1712) przekazał zamek zakonowi Kapucynów (1676), który po jego zburzeniu wzniósł klasztor (1680), a następnie kościół (1682). Do dnia dzisiejszego przy ulicy Muzealnej 1 zachował się piękny renesansowy portal z datą roczną: 1537. Pochodzi on z okresu odbudowy zamku przez dr. Franza Grimma, kanclerza Księstwa Świdnicko-Jaworskiego, po pożarze w 1528 roku.
Przy bramach miejskich znajdowały się kościółki (kaplice). Pełniły one również funkcje obronne. Poza jednym (św. Barbary przy ulicy Basztowej – obecnie Ośrodek Innowacji NOT w Świdnicy), pozostałe zostały zburzone. Świątynie te stały przy następujących bramach: św. Wawrzyńca – przy Bramie Dolnej, św. Anny (wraz z kaplicą Jerozolimską) – w pobliżu Bramy Mikołajskiej, św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty – przy Bramie Witoszowskiej, św. Wolfganga – w pobliżu bramy Kapturowej, św. Piotra i św. Pawła – przy Bramie Piotrowej. Należy wspomnieć, że tylko część miasta była otoczona potężnymi kamiennymi umocnieniami, przedmieścia były chronione tylko drewnianym parkanem, jak można sądzić z siedemnastowiecznych rycin Świdnicy.
*
Doktor Maciej Małachowicz wyróżnił następujące etapy budowy twierdzy świdnickiej:
● lata 1743-1747 – przygotowania projektowe, budowa magazynów,
● lata 1747-1753 – budowa obwodu umocnień wokół miasta i pierścienia fortów zewnętrznych (5 fortów i 4 reduty),
● 1757 – umocnienie twierdzy przez Austriaków, budowa obwodu wałów pomiędzy miastem a fortami,
● lata 1758-1760 – pruska modernizacja twierdzy, likwidacja obwałowań austriackich, połączenie wałami pierścienia fortów, budowa dzieł zewnętrznych,
● lata 1762-1804 – budowa i rozbudowa dzieł zewnętrznych (hangardy i kazamatowe baterie), przebudowa rdzenia twierdzy (podwalnie wału głównego, przedmościa).
W 1767 roku na Fleszy Nowomłyńskiej wybudowana została pierwsza staropruska bateria kazamatowa.
Forty zlokalizowano następująco (podano współczesne nazwy ulic):
1. Fort Szubieniczny – przy ulicy Saperów. W miejscu tym znajduje się obecnie między innymi Gimnazjum nr 3,
2. Fort Jawornicki (zwany też Fortem Strzegomskim) – rejon ulic Jagiellońskiej i Bocznej,
3. Fort Ogrodowy – przy ulicy Kolejowej (obszar bazy PKS Świdnica),
4. Fort Witoszowski – przy ulicy Sprzymierzeńców (obecnie teren Zakładu Poprawczego i Schroniska dla Nieletnich),
5. Fort Rogowy (zwany też Wodnym) – przy ulicy Wrocławskiej (teren Świdnickiego Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji). Pomiędzy fortami w pierwszej fazie budowy twierdzy powstały 4 reduty: Reduta Kościelna (przy ulicy Saperów), Reduta Jawornicka (przy ulicy Spacerowej), Reduta Ogrodowa (przy ulicy Romualda Traugutta) oraz Reduta Wodna (w pobliżu ulicy Stawki i ulicy Lipowej). Później powstały kolejne reduty. Przed fortami wybudowano trzecią linię obrony, składającą się z flesz i hangardów (podziemnych schronów). Były to samodzielne dzieła fortyfikacyjne. Poniżej ich lokalizacja:
1. Flesza Szubieniczna – wzgórze przy ulicy Łącznej (w jej pobliżu znajdowała się Reduta Skrzydłowa),
2. Flesza Jawornicka – park przy ulicy Władysława Sikorskiego (w tym miejscu pozostałości wybudowanego w latach siedemdziesiątych XX wieku amfiteatru),
3. Flesza Ceglana, zwana też Fleszą Słotwińską – park Młodzieżowy przy ulicy Armii Krajowej (obecnie w tym miejscu tak zwana altana),
4. Flesza Nowomłyńska – przy alei Brzozowej.
Wspomniane hangardy znajdowały się przed Fleszą Nowomłyńską, Jawornicką i Ceglaną.
Na terenie obecnego parku Centralnego od końca XIII wieku znajdowała się wieś Schreibendorf. W 1753 roku (bądź też jeszcze wcześniej w roku 1747) większą część zabudowań wsi zburzono i w trakcie prac fortyfikacyjnych usypano groble, zalewając teren wodą. Powstało tutaj kolejne dzieło obronne, nazwane Fleszą Tamy (Dammflesche).
Poza umocnieniami wybudowano inne obiekty potrzebne załodze twierdzy. W 1753 roku rozpoczęto budowę koszar. W okresie istnienia twierdzy powstały cztery takie obiekty. Wzniesiono je przy następujących ulicach: Teatralna (obecnie nr 32 i 38 – środkowa część koszar nie istnieje), Mennicka 11, Spółdzielcza 29-31 oraz pomiędzy ulicą Mennicką i supermarketem sieci Carrefour (koszary te nie istnieją). Dotąd wojsko kwaterowało w domach mieszczan. Wybudowano również magazyny zbożowe (w latach 1743-1744 jeden obiekt wzniesiono przy ulicy Długiej, drugi w 1765 roku przy ulicy Saperów – powyżej ulicy Wrocławskiej, oba budynki już nie istnieją) i magazyn soli (przy ulicy Teatralnej – obiekt nie istnieje). Dawny kościółek przybramny św. Barbary wykorzystywano od 1741 roku jako kościół garnizonowy (w 1818 roku nowym kościołem garnizonowym został były kościół pokapucyński przy ulicy Zamkowej, zaś w kościółku św. Barbary urządzono arsenał Landwehry). Były pałac opatów krzeszowskich przy ulicy Franciszkańskiej (obecnie budynek Miejskiej Biblioteki Publicznej) wykorzystano jako arsenał artyleryjski. Przy ulicy Piekarskiej wzniesiono piekarnie i magazyny. W wielu miejscach miasta wybudowano magazyny na proch, niektóre z nich zachowały się do naszych czasów. Omawiając umocnienia miasta warto wspomnieć, że przy ulicy Wrocławskiej, mniej więcej naprzeciw obecnej ulicy Siennej, w latach 1588-1742 działał młyn prochowy. Wcześniej znajdował się przy młynówce Rybackiej (w rejonie ulicy Równej). W końcu XVIII wieku, u zbiegu obecnych ulic Armii Krajowej i Wałbrzyskiej, założono cmentarz garnizonowy. Siedzibą komendantury twierdzy została kamienica Rynek 4. W nieistniejącym już budynku na rogu ulic Szpitalnej i Teatralnej znajdował się szpital wojskowy.
W latach 1756-1763 w Europie toczyła się wojna siedmioletnia. W chwili jej wybuchu twierdza nie była jeszcze ukończona i w czasie trwania działań wojennych prowadzono prace nad wzmocnieniem jej obronności.
Mimo wyłożenia olbrzymich środków finansowych na budowę i rozbudowę umocnień w Świdnicy, państwo pruskie nie miało z nich zbyt dużych korzyści militarnych. W ciągu ponad stu lat istnienia, twierdza była pięciokrotnie oblegana i za każdym razem zdobywana. Dwukrotnie Świdnica była oblężona przez wojska pruskie (1758, 1762), dwukrotnie przez wojska austriackie (1757, 1761) i raz przez napoleońskie (1807). Kariera Świdnicy jako twierdzy skończyła się z chwilą ogłoszenia jej miastem otwartym (4 października 1866 roku) i rozpoczęcia niszczenia jej fortyfikacji (od 1 maja 1867 roku).
Obecnie na obszarze miasta widoczne są stosunkowo niewielkie ślady po potężnych niegdyś umocnieniach. Przy alei Niepodległości stosunkowo dobrze jest zachowany fragment wału głównego (wraz z Bramą Mikołajską). Nadal wyraźne są pozostałości Fleszy Nowomłyńskiej, można również odnaleźć relikty Fleszy Jawornickiej i Ceglanej. W innych miejscach, w parkach założonych w miejscu zewnętrznych fortyfikacji, na powierzchni gruntu zaznaczają się pozostałości wałów i redut. Na szczególną uwagę zasługuje odkopany w 2006 roku fragment fosy przy nieistniejącej już Bramie Kapurowej (rejon placu św. Małgorzaty). W fosie zachowała się kaponiera, która służyła do jej obrony. W pobliżu, przy ulicy Marii Konopnickiej, stoi schron-laboratorium. Relikty podziemnych umocnień twierdzy (galerie obronne) znajdują się na placu Grunwaldzkim i w jednym z budynków przy ulicy Stefana Żeromskiego (poniżej poziomu piwnicy). Interesujący jest również wał ziemny na terenie Wyższego Seminarium Duchownego Diecezji Świdnickiej. Autorowi znane są lokalizacje czterech, nadal zachowanych, magazynów na proch. Znajdują się one w następujących miejscach: teren Wyższego Seminarium Duchownego Diecezji Świdnickiej oraz przy ulicach: Joachima Lelewela, Kolejowej i Saperów.
Z pewnością podczas prac ziemnych prowadzonych w Świdnicy w miejscu dawnych fortyfikacji będą odnajdowane kolejne relikty dawnych umocnień. Istotne jest, aby przewidzieć to na etapie prac projektowych. Być może niektóre z dawnych umocnień, po odkopaniu, uda się zabezpieczyć i odpowiednio wyeksponować oraz zagospodarować. Dobrym przykładem takiego działania jest wspomniana wcześniej fosa przy dawnej Bramie Kapturowej.
Opracowano na podstawie:
Brylla Wolfgang, Historia fortyfikacji Świdnicy (1741-1866), Rocznik Świdnicki 1982, Świdnica 1983, s. 39-59.
Małachowicz Maciej, Fortyfikacje Świdnicy, Atlas Historyczny Miast Polskich, Tom IV Śląsk, Zeszyt 5 Świdnica, Wrocław 2008, s. 13-14.
Podruczny Grzegorz, Budowle zaplecza w twierdzy świdnickiej w XVIII i na początku XIX wieku, Rocznik Świdnicki 2007, Świdnica 2008, s. 30-41.
Radler Leonard, Schweidnitz als Garnisonstadt (1620-1920), Breslau 1937.
Schubert Heinrich, Bilder aus der Geschichte der Stadt Schweidnitz, Schweidnitz 1911.
Schulze Walter, Schweidnitz als Festung und Garnison, Schweidnitz 1937.