Przemysł zegarowy, który z powodzeniem rozwijał się na terenie Świebodzic w XIX i XX wieku, był chlubną wizytówką naszego miasta. Jednak poza słynnymi czasomierzami, produkowanymi m.in. w fabrykach G. Beckera, H. Endlera czy A. Willmanna, rozwijało się tu także rzemiosło artystyczne (jak np. złotnictwo czy jubilerstwo). Wprawdzie Świebodzice nie mają w tym zakresie tak znaczącego dorobku jak bogaty Wrocław czy nieodległa Świdnica, to jednak z naszego miasta wywodziła się znana na cały Dolny Śląsk (i nie tylko) firma złotnicza, założona przez Carla Freya, której sława i renoma wybiegała daleko poza granice Świebodzic.
Początki firmy, sięgające końca XVIII stulecia, były raczej skromne. Pochodzący z pobliskiej Pełcznicy Carl Gottlob Frey (urodzony 9 grudnia 1774 roku) postanowił otworzyć w 1799 roku na świebodzickiej starówce niewielki zakład złotniczy. Zresztą nie był on pierwszą osobą, która parała się tą profesją na terenie dawnych Świebodzic. Stare źródła i dokumenty wymieniają kilku jego poprzedników, którzy już od XVII stulecia trudnili się wytwarzaniem cennych wyrobów ze szlachetnych kruszców. Między innymi w 1676 roku jest wzmiankowany niejaki Johann Liebenthalter, miejscowy kupiec i handlarz złotem, natomiast w latach 1710-1713 był czynny tutaj Christian Ferdinand Haase. Kolejni złotnicy, którzy związali się z naszym miastem to: Samuel Müller (1720-1739) oraz znana świebodzicka familia Scholtzów: Christian Friedrich Scholtz (1730-1758) oraz jego syn Ernst Gottlieb Scholtz (1760-1805). W latach 1775-1833 żył i pracował tutaj też złotnik o nazwisku Andreas Gottfried Marx. Warto dodać, że wszyscy działający na terenie Świebodzic rzemieślnicy z tej branży podlegali – aż do 1823 roku – gildii złotniczej w Jaworze. Natomiast od 1849 roku zrzeszeni byli w świdnickim cechu złotniczym (niem. Schweidnitzer Zunftgenossen).
Wraz z upływem lat firma Carla Freya rozrastała się. W połowie XIX wieku zatrudnionych w niej już było 30 pracowników, a jej główną domeną stała się produkcja zastaw stołowych ze złota i srebra, a z czasem także wyrób biżuterii i handel zegarami. Produkty firmy trafiały głównie do hurtowników i kupców na terenie Dolnego Śląska, którzy wraz z odpowiednim zyskiem odsprzedawali je dalej. Po śmierci fundatora w 1845 roku, cały interes przechodzi na jego potomków: Augusta (zm. 1854) oraz Carla Eduarda (1809-1878). Ten ostatni postanawia w 1861 roku przemianować rodzinny biznes w profesjonalne przedsiębiorstwo o nazwie: C. Frey & Söhne, a rok później – 2 października 1862 roku – decyduje się na otwarcie nowego oddziału we Wrocławiu. Jednak w 1873 roku, na skutek pogarszającego się stanu zdrowia, Carl Eduard Frey, powierza całość interesów swoim 2 synom. Starszy z nich, Carl Gustav Adolf (1838-1903) przejmuje wrocławski oddział firmy, młodszy natomiast – Julius Emil Robert (1840-1920) – początkowo prowadzi rodzinny biznes na terenie Legnicy. Spadkiem obdarowany został też bratanek – Alwin (syn wcześnie zmarłego Augusta Freya), któremu powierzono zakład w Świebodzicach.
Produkcja biżuterii i cennych zastaw okazała się być na tyle intratnym przedsięwzięciem, że z czasem Freyowie zaczęli zaliczać się do bogatych i wpływowych mieszkańców, zarówno w rodzinnych Świebodzicach jak i w bogatym Wrocławiu. Niejednokrotnie przyszło im też pełnić ważne funkcje we władzach samorządowych obu miast. Przykładem tego jest sam Julius Frey, który w latach 1886-1899 pełnił funkcję radnego Wrocławia oraz był sędzią Sądu Kupieckiego. Z drugiej jednak strony zarobione przez nich pieniądze przeznaczane były w głównej mierze na dalszy rozwój przedsiębiorstwa (np. przez lokowanie oddziałów spółki w dolnośląskich miastach), a także na prowadzenie własnego warsztatu hutniczego, gdzie wytapiano i obrabiano wszelkiego rodzaju wyroby ze złota i srebra. Dzięki dość pokaźnej fortunie familię tą stać było także na podejmowanie innych prywatnych inwestycji. Dowodem na to są projekty inwestorskie Alwina Freya ze Świebodzic, dotyczące kilku budowli w naszym mieście (tj. łazienek, lodowni, żelaznej kolumnady czy willi rodzinnej), które pod koniec XIX stulecia powstały w sąsiedztwie dzisiejszego stawu „Warszawianka”.(1)
Przełom XIX i XX stulecia zalicza się do najlepszych okresów w historii świebodzickiego oddziału. Przybywa zleceń, wzrasta sprzedaż, a majątek firmy powiększa się. Po śmierci Alwina Freya w 1904 roku, stery nad rodzinnym biznesem w Świebodzicach przejmuje jego starszy syn Carl. Młodszy natomiast – Günther – oddelegowany zostaje do Berlina, gdzie przychodzi mu kierować kolejnym oddziałem spółki. Szczególnym uznaniem cieszył się wówczas ten pierwszy, który dzięki swoim nieprzeciętnym umiejętnościom i fachowej wiedzy stał się cenionym projektantem zastaw stołowych dla kilku światowych marek jubilerskich (w tym dla nowojorskiej Tiffany & Co). Jemu również udało się otworzyć w kwietniu 1912 roku kolejny oddział firmy w pobliskim Wałbrzychu (Rynek 13), gdzie handlowano zegarami i zastawami stołowymi.
W 1924 roku hucznie obchodzono 125-lecie istnienia firmy. Natomiast dwa lata później – w 1926 roku – główna siedziba spółki została przeniesiona ze Świebodzic do Wałbrzycha. W tym też czasie właścicielami firmy wymieniani są dwaj synowie Carla Freya: Carl-Heinz, który prowadził sprawy handlowo-biznesowe oraz Hans-Dietrich, do którego należały kwestie techniczno-produkcyjne w firmie. Istotne zmiany zaszły też w oddziale we Wrocławiu, który już wcześniej usamodzielnił się i zaczął używać nazwy: Carl Frey & Söhne Breslau. Tutaj, po śmierci Georga Freya (1875-1936), całość interesu przejęta została przez jego jedynego spadkobiercę – syna Egmonta. Oddział wrocławski funkcjonował pod jego egidą aż do początku 1945 roku.
Warto tu na koniec wspomnieć, że do dziś zachowało się jedno z podań, które głosi, że pod koniec II wojny światowej hitlerowcy zrabowali kilka cennych zastaw stołowych pochodzących z wrocławskiego warsztatu Freyów. Kosztowności te zostały wkrótce przez nich skrzętnie ukryte. Jednak nikomu nie udało się do tej pory natrafić na ich ślad.
Przypisy:
1. Alwin Frey był również współzałożycielem spółki zegarowej o nazwie „Minerva”, która powstała na terenie Świebodzic w 1883 roku. Firma ta przetrwała tylko niespełna 2 lata (w czerwcu 1885 roku ogłoszono jej upadłość).
Wykaz źródeł:
1. E. Hintze: Schlesische Goldschmiede, Wrocław 1912;
2. E. Hintze: Die Breslauer Goldschmiede, Wrocław 1906.